In haar 4 mei-toespraak wil presentator Dieuwertje Blok stilstaan bij haar familiegeschiedenis. Van de Joodse kant van haar familie overleefden alleen haar moeder, grootouders en een neef de oorlog. “Laten we de geschiedenis gebruiken als inspiratiebron voor hoe het beter kan. Dat is te weinig gebeurd.”
Diep weggestopt op de dubbele bodem van een hoedendoos vond presentator Dieuwertje Blok na de dood van haar ouders het tienerdagboek dat haar Joodse moeder tijdens de Tweede Wereldoorlog bijhield. Hennie Gazan schreef erin vanaf 1939. Het valt Blok meteen op hoe goed, grappig en vol zelfspot het geschreven is. Precies zoals ze haar moeder kende. “Ik heb lang gedacht dat ze die humor en dat relativeren na de oorlog was gaan gebruiken om ons en zichzelf tegen verdriet te beschermen, maar ze is dus altijd al zo geweest.”
Henny (zo noemde ze zich sinds een verblijf in Engeland) had een enorme levenshonger en dus schreef ze niet alleen over toenemende beperkingen, maar vooral ook over verliefdheden, onbereikbare jongens en de dansavonden die ze stiekem bezocht in het Amsterdamse Lloydhotel, destijds een Joods vluchtelingenkamp. Het dagboek stopt in 1942, als de dan 19-jarige Henny alleen moet onderduiken. Tweeënhalf jaar lang houdt ze zich verborgen. Zij, haar ouders, grootouders en een neef overleven de oorlog. De rest van haar directe familie is vermoord.
Blok denkt geregeld aan de mensen die haar familieleden lieten onderduiken. Zoals het jonge gezin De Haan. “Jaap en Ans de Haan hebben mijn grootouders met gevaar voor eigen leven in huis genomen. Jaap de Haan is in januari 1944 opgepakt en gefusilleerd”, vertelt Blok. “Wij zijn er dankzij zo’n man die er niet meer is. Ik heb diepe bewondering voor wat die mensen gedaan hebben. Dat brengt een verplichting met zich mee.”
Verantwoordelijkheid
De oorlog was thuis geen taboeonderwerp, vertelt Blok. Henny Gazan trouwde in 1955 met de niet-Joodse Dick Blok met wie ze drie dochters kreeg. Dieuwertje Blok is de middelste. “We konden mijn moeder altijd alles vragen, het was allemaal heel vrij en open.” De lichtheid die Henny Gazan als tiener al in zich had, was door de oorlog geenszins kapot gemaakt. “Ze was niet stuk te krijgen. Ze had totaal geen last van wantrouwen, bitterheid of wraakgevoelens. Vergeving is misschien een groot woord, maar ik denk dat het daar wel bij in de buurt kwam.”
Met de oorlog in het achterhoofd, hield de familie Blok zich bezig met haar maatschappelijke verantwoordelijkheid. “Mijn ouders vonden dat je actief mee moet doen, daarom waren ze politiek actief.” Dick Blok was behalve directeur van het Meertens Instituut ook enige tijd PvdA-wethouder in Nederhorst den Berg. “Vrijheid is iets om te delen, niet iets om voor jezelf te houden. Je kunt de rest niet laten stikken. Dat waren allemaal dingen die mij werden voorgeleefd.”
Nooit op iemand neerkijken, nooit tegen iemand opkijken, was nog zo’n les van haar moeder. “Ik heb geleerd mijn vooroordelen recht in de ogen te zien. Alleen als je erkent dat je vooroordelen hebt, kun je er wat aan doen.” Dat begint volgens Blok met taal. “Dé vluchteling, dé moslims, dé Joden en dé Russen bestaan niet. Je doet mensen tekort als je ze terugbrengt tot de kleur van hun huid, hun religie of afkomst. Mijn moeder werd ook pas Joods in de oorlog.”
Vrijheid verplicht
Inmiddels leert Blok basisschoolkinderen over de verantwoordelijk die vrijheid met zich meedraagt. “In mijn Vrijheidscolleges gaat het over de keuze die je hebt: haal je je schouders op of verzet je je als er iets gebeurt? Kinderen maken dat al mee als er een ander kind wordt gepest. Wat doe je dan? Loop je door, kijk je weg? Je hebt altijd een keuze. Ik besef dat daar lef voor nodig is, maar het is belangrijk bij jezelf te rade te gaan. Zelf nadenken, niet zomaar doen wat de rest doet.”
Vrijheid verplicht ook tot het goed opvangen van vluchtelingen, vindt Blok, die een tijd vrijwilliger was bij VluchtelingenWerk Nederland. De beelden van mensonterende tentenkampen in Ter Apel waren volgens Blok niets nieuws. “Zo gaan we al langer met vluchtelingen om. Toen er na de Kristallnacht vluchtelingen uit Duitsland kwamen, gingen de grenzen op een gegeven moment ook dicht. Not in my backyard, was het sentiment. Westerbork ligt niet voor niets ver weg, tegen de Duitse grens aan. Ik krijg dan associaties met Ter Apel, dat is ook ver weg en uit het zicht.”
Toch blijft Blok – haar moeder indachtig – optimistisch. “Laten we de geschiedenis als inspiratiebron nemen voor hoe het anders kan en beter moet.” Dat is volgens Blok te weinig gebeurd. “‘Nooit meer oorlog’, klonk het na de bevrijding, maar er bleven oorlogen gevoerd worden. Na de oorlog vierden wij onze vrijheid, maar misgunden het de Indonesiërs. Dus ‘nooit meer’ wordt snel vergeten. De kunst is om daar niet in te blijven hangen, maar er lessen uit te trekken voor nu.”
Over Dieuwertje Blok
Televisie- en radiopresentator en actrice Dieuwertje Blok (1957) presenteert wekelijks het klassieke muziekprogramma Podium Klassiek en is het gezicht van Het Sinterklaasjournaal. In 2022 verscheen Dragelijke lichtheid, dat ze schreef naar aanleiding van het tienerdagboek van haar Joodse moeder Hennie Gazan tijdens de Tweede Wereldoorlog. Blok geeft ieder jaar Vrijheidscolleges op basisscholen, waarin zij aan de hand van haar eigen levensverhaal haar visie op vrijheid deelt. Dit jaar spreekt Dieuwertje Blok op 4 mei op de Dam tijdens de Nationale Herdenking.
Dit artikel verscheen eerder in NC Magazine nr.23 (voorjaar 2022). Het artikel is geschreven door Yasmina Aboutaleb, de foto is van Jaap Scheeren.