Kamervoorzitter Khadija Arib sprak tijdens de Nationale Holocaust Herdenking op zondag 31 januari in het Amsterdamse Wertheimpark. Geen stille tocht vooraf, de hekken van het park gesloten en een klein gezelschap op klapstoelen in een vroege januarizon.
“Blijven luisteren naar persoonlijke verhalen die op dagen als vandaag worden verteld. Hoe pijnlijk ze ook zijn. Omdat ze ons leren hoe belangrijk het is om, onder welke omstandigheid dan ook, je hand uit te steken naar de ander. Je bent altijd in staat een keuze te maken.” Ze kijkt recht in de camera tijdens de live-uitzending van de herdenking als ze dat zegt. “Terugdraaien kun je de tijd niet. Je kunt je wel wapenen tegen de ondermijning van een rechtsstaat en democratie. Door altijd kritisch na te denken, zelfstandige keuzes te maken en je niet te verschuilen achter het systeem.”
Herkenning
Tot haar 15e woonde Khadija Arib in Marokko, een dictatuur onder bewind van koning Hassan II. “Ik weet wat vrijheid – of liever gezegd: ónvrijheid – betekent. Leraren die zich uitspraken tegen het regime en van de ene op de andere dag verdwenen. Iedereen die kritiek leverde, werd opgepakt en gemarteld.” Het verhaal over verzetsstrijder Gerrit Kastein raakt haar. Hij was bang zijn kameraden te verraden als hij zou worden gemarteld, daarom sprong hij uit het raam van het gebouw van de Tweede Kamer, waar toen de Duitse bezetter huisde. Het verhaal doet haar denken aan het verhaal van veel Marokkaanse gevangenen.
Ook al leerde ze op school bij geschiedenis over de Tweede Wereldoorlog, lange tijd stond de oorlog ver van haar af. “Er werd niet gesproken over de mensonterende omstandigheden in de vernietigingskampen. In Marokko was ook geen sprake van anti-Joods sentiment. Abraham Serfaty, de leider van het verzet tegen de vorige koning, was Joods. Hij werd gezien als de Nelson Mandela van Marokko.” Die oorlog kreeg pas later een gezicht door de verhalen van overlevenden, denk aan vriendinnen als journaliste Margalith Kleijwegt en danseres Lida Engelsman. Door boeken als die van Primo Levi. De ontmoeting met Jules Schelvis, overlevende van vernietigingskamp Sobibor, liet een diepe indruk achter. Als opgroeiende puber in Rotterdam ging ze op zoek naar de oorlogsgeschiedenis: de bombardementen en de schade die in de stad en de gemeenschap werd aangericht. Ze ontdekte dat de Agniesebuurt ooit een Joodse buurt was, met vluchtelingen die tijdens de Eerste Wereldoorlog uit Oost-Europa naar Rotterdam waren gekomen. “We woonden in de buurt waar zij ook hadden gewoond en geleefd. Ik ontdekte de verhalen achter straten als de Vijverhofstraat, waar ik dagelijks liep, en het Hofplein, waar ik heb leren fietsen. Tot op heden wonen in deze buurt veel Marokkaanse gezinnen, die deze geschiedenis helaas niet kennen.”
Loyaal
Herdenken blijft belangrijk. “De Tweede Wereldoorlog is onderdeel van onze nationale geschiedenis. Hoewel er steeds minder mensen zijn die de oorlog zélf hebben meegemaakt, klinkt de oorlog nog steeds door in veel families. De pijn en het verdriet worden soms bewust en vaak onbewust overgedragen op volgende generaties. Daarom vind ik het zo belangrijk om de verhalen te kennen, om er lessen uit te kunnen trekken voor de toekomst.” Het recht van minderheden moet worden beschermd. Het is een mensenrecht om te geloven wat je wilt geloven en je identiteit te beleven zoals jij dat wilt. Op dat gebied is er in Nederland nog veel te winnen, vindt ze. “We nemen elkaar te veel de maat over de vraag of je wel of niet Nederlands bent. Of je wel of niet loyaal bent. Aan Nederland, of juist aan het land van herkomst. Aan Marokkaanse Nederlanders wordt door de ene groep gevraagd of ze loyaal genoeg zijn aan Nederland en door de andere groep of ze islamitisch genoeg zijn. Er wordt te veel gedacht in tegenstellingen, in groepen, waarbinnen anders zijn of anders denken eigenlijk niet wordt geaccepteerd en loyaliteit en conformisme wordt geëist. Zo laait iedere keer de discussie over de dubbele nationaliteit op. Alsof die de maatstaf is voor je loyaliteit aan Nederland. Dat heeft er niets mee te maken. Loyaliteit is niet aan een paspoort af te meten. Een dubbele nationaliteit kan ook een uiting zijn van de manier waarop mensen hun identiteit ervaren.” Antisemitisme neemt toe. “Dat is óns probleem, niet alleen van de Joodse gemeenschap. Een groot maatschappelijk probleem waar we allemaal tegen moeten vechten. Alleen dán kunnen we het uitroeien. Gelukkig zie ik ook in het parlement dat Kamerleden zich ertegen uitspreken.”
Verbinden
Zeker nu ze Kamervoorzitter is en regelmatig met mensen in gesprek gaat over onze democratie, ziet ze dat vrijheid en democratie vaak voor lief worden genomen. “We vinden het heel gewoon, staan er eigenlijk niet bij stil dat het ook ánders kan. Dat maakt het des te belangrijker om dit deel van onze geschiedenis te blijven benoemen.” Herdenkingen zijn ook om te verbinden en dat ziet ze gebeuren, door alle lagen van de samenleving heen. “Bij de herdenking op de Dam zie je broze, oude mensen die de oorlog zelf nog hebben meegemaakt, maar ook kleine kinderen. En op straat zie je de pizzakoerier die van z’n scooter stapt om twee minuten stilte in acht te nemen.”
Dit artikel verscheen eerder in NC Magazine nr. 19 (voorjaar 2021). Het artikel is geschreven door Karen de Jager, de foto is van Paul Tolenaar.