Documentairemaker Sunny Bergman schreef het boek Mijn nazi-opa, over de man die in 1944 de verwekker was van Sunny’s vader Richard. Een zoektocht naar Heinrich Stender – overtuigd nazi-burgemeester – door zijn kleindochter. “Ik vond het moeilijk sympathie voor hem op te brengen.”
Er was eens een Twents meisje van 23 jaar. Dina heette ze en ze werd tijdens de Tweede Wereldoorlog hulp in de huishouding bij een burgemeestersgezin in de Duitse stad Rahden. De man des huizes was een kalende zestiger: weduwnaar Heinrich Stender, door de nazi’s benoemd tot burgemeester. Zijn voorganger was ontslagen, die was ‘te vriendelijk voor Joden’.
Maak kennis met de grootouders van documentairemaker, activist en schrijver Sunny Bergman: Heinrich Stender en Dina Bergman. De familiegeschiedenis begint daar, in de slagschaduw van de Tweede Wereldoorlog:
Hij verkrachtte Dina, ze werd zwanger en probeerde ervan af te komen door fanatiek hout te hakken en de trappen op en af te rennen. Maar mijn vader was taai en bleef zitten. Toen hij eenmaal was geboren keek de burgemeester niet naar hem om. Heinrich gaf zijn voormalige dienstmeid duizend mark, een soort oprotpremie.
(Uit: Mijn nazi-opa – Sunny Bergman)
Richard heet het bastaardkind van Heinrich en Dina. De vader van Sunny Bergman, geboren op 21 juli 1945 in Rahden.
Bergman: “Of ik compassie heb gekregen voor mijn opa? Nee, om compassie te kunnen voelen moet je iemand leren kennen en dat is me niet gelukt. Ik ben te weinig te weten gekomen over bijvoorbeeld zijn jeugd, over wat hem gevormd heeft. Hij was waarschijnlijk een overtuigd nazi, want ik ontdekte dat hij al in 1931 lid werd van de NSDAP, uit vrije wil. Hij liep daarmee voor de troepen uit. Hij heeft mijn oma verkracht, net als zijn eerdere dienstmeiden. Ik vond het moeilijk sympathie voor hem op te brengen.”
Sunny Bergman (1972) is een uitgesproken stem in maatschappelijke issues zoals het slavernijverleden, racisme of het westerse schoonheidsideaal. Haar documentaires (Beperkt Houdbaar, Man Made, Zwart als roet) en haar boeken (Sletvrees enWit is ook een kleur) roepen veel reacties op. Ze werd bedreigd en moest in 2014 zelfs met haar gezin onderduiken in het buitenland na doodsbedreigingen. Aanleiding daarvoor was haar activisme tegen Zwarte Piet.
Ook nu vat ze een gevoelig onderwerp bij de horens: ze schreef over haar ‘foute’ familiegeschiedenis een meeslepend en toegankelijk boek: Mijn nazi-opa. Een persoonlijk onderzoek naar intergenerationeel trauma. Bergman: “Ik was bang voor de reacties op mijn boek, zouden mensen de titel niet kwetsend vinden? Een Joodse vriend zei: ‘Het woord ‘nazi’ in de titel, dat is heftig.’ Ik heb de titel bij verschillende mensen neergelegd, zij waren een soort sensitivity readers. Zij vonden dat het kon. De reactie was ook dat het goed was dat ik open ben over mijn foute voorouder. Ik was beducht dat ik wederom voor ‘landverrader’ zou worden uitgemaakt, zo van: ‘Zie je wel, haar opa was een nazi, dus zij ook.’ Ik had na die Zwarte Piet-documentaire zoveel over me heen gekregen, en ‘landverrader’ kwam vaak langs in die tirades.”
Was je bang zijn nazi-genen geërfd te hebben?
“Nee, niet echt. Ik denk dat het bij karaktervorming meer om nurture dan om nature gaat. Al kun je natuurlijk wel bepaalde karaktereigenschappen van je ouders en voorouders erven. Ik kan een bemoeial zijn en ik heb een sterk rechtvaardigheidsgevoel. Als tiener al was ik gefascineerd door het Milgram-experiment, dat beroemde sociologische experiment waarbij getest wordt of iemand onder dwang van een autoriteitsfiguur een ander zware stroomschokken kan toedienen. Ik vroeg me af of ik daartoe in staat zou zijn. Maar je kunt daar geen antwoord op geven tot je het meemaakt. Het dappere en het laffe, het opportunistische en het principiële, het huist allemaal in ons. Ik heb wel eens een online test gedaan: hoe fascistisch ben je? Ik scoorde heel laag – waarschijnlijk omdat ik niet zo status- en autoriteitsgevoelig ben.”
Jouw vader Richard was het kind van de rekening. Zijn moeder Dina keerde terug naar Nederland met haar peuter van anderhalf. Dina trouwde met een Nederlandse man die wilde dat zij haar ‘moffenkind’ achterliet. Richard werd opgevoed door zijn Nederlandse grootouders. Hoe kijk jij terug op zijn leven?
“Als kind voelde ik me verantwoordelijk voor hem. Hij is een lieve vader, een hippievader. Hij droeg me in een Boliviaanse draagdoek dicht tegen zich aan, ik voelde zijn liefde. Hij is zo jong verlaten door zijn moeder, er is geen sprake geweest van een veilige hechting. Ik was zijn eerste kind, ik voelde zijn pijn en had het gevoel zijn last te moeten dragen. Of ik geloof in het overdragen van een intergenerationeel trauma? Geloven, het is toch niet zoiets als Sinterklaas, dat je er in moet ‘geloven’? Het is zo. Het is een gegeven dat trauma’s psychologisch en genetisch overdraagbaar zijn. Zijn diepe gevoel dat hij ongewenst was, dat voelde ik. Ik heb regelmatig partners gekozen die ook zonder moeder zijn opgegroeid en die ik vervolgens wilde ‘redden’. Dat is heel frappant en ook geen toeval.”
De invloed die voorouders op je hebben, voert je langs verschillende geloven en rituelen, zoals een wintipriesteres, fotolezeres, metta-meditatie, het plantmedicijn San Pedro. Is het niet ook een enorme business geworden?
“Ik ben best sceptisch en rationeel, maar vind niet bij voorbaat alle spirituele verklaringen onzin. Er waren supercommerciële sessies bij met te gemakkelijke aannames over overgedragen trauma’s, die riepen weerzin bij me op. Maar andere sessies zetten me aan het denken over familieverhoudingen en overgeërfde patronen. Met mijn vader deed ik een voorouder-ritueel, ik had de foto’s van Dina en Heinrich naast elkaar gezet met een kaarsje ertussen. Het ritueel was mooi, het gaf me inzichten en het bracht ons dichter bij elkaar.” Lachend: “Ook al gelooft mijn vader eigenlijk totaal niet in dit soort dingen.”
Voelde ‘Stender’ als een last?
“Nee, niet voor mij. Hij was meer een sterk verhaal in de familie. Ik identificeerde me niet met hem. Ik zie hem als een opgedrongen voorouder. Het zou anders zijn geweest als ik met hem was opgegroeid. Mijn vader werd weleens voor ‘moffenkind’ uitgemaakt, dat wel. Hij heeft het meest geleden onder deze familiegeschiedenis.”
Hoopte je op een goede verklaring voor zijn leven als naziburgemeester?
“Ja, maar die heb ik niet gevonden. Ik kon wel informatie vinden over de Kristallnacht, in Rahden, toen was hij al burgemeester. De synagoge is vernield, Rahdense Joden zijn onder zijn gezag mishandeld en gedeporteerd. Mijn oma moest vlak voor het einde van de oorlog meehelpen met het verbranden van zijn archieven en dat heeft zij gedaan. Nee, ik zie haar niet als medeplichtig. Ze was 23, was zwanger van die man en ze moest haar eigen hachje redden.”
Had je Heinrich Stender willen leren kennen, als het had gekund?
Lachend: “Ja. Ik ben een nieuwsgierig mens. Waar ik vooral achter zou willen komen is waarom hij zich zo vroeg bij de NSDAP aansloot en of hij ooit berouw had over zijn daden. Zelfs op zijn grafsteen stond nog ‘Burgemeester I.R.’, in ruste, terwijl hij alleen burgemeester was in nazitijd. Kennelijk was hij daar later in zijn leven dus nog trots op. Ik denk dat we ruzie hadden gekregen. Ik kan niet goed tegen geprivilegieerde mannen die vinden dat ze de waarheid in pacht hebben, zo iemand lijkt hij me. Ik heb één neef van Stender gevonden via mijn briefje op het graf van Heinrich. Die neef had hem niet gekend. Via genealogie- websites en DNA-testen heb ik geprobeerd meer Duitse verwanten te vinden, maar dat is niet gelukt. De Duitse autoriteiten wilden me niet de namen vertellen van de wettige kinderen van Heinrich Stender om zijn naam op de geboorteaangifte van hun zoon te zetten, dus officieel ben ik geen familie van hem.
Zou je willen dat je boek in het Duits wordt vertaald?
“Ja, ik hoop dat mijn boek wordt uitgegeven in Duitsland en dat zijn nabestaanden contact met me zullen opnemen.”
Dit artikel verscheen eerder in NC Magazine nr. 24 (najaar 2023). Het artikel is geschreven door Larissa Pans, de foto is van Raymond van Mil.