Großbeeren, Gedenkplaats voor de slachtoffers van het facisme

Vorm en materiaal
De gedenkplaats voor de slachtoffers van het facisme in Großbeeren (Duitsland) bestaat uit meerdere onderdelen. Centraal staat de gemetselde gedenkmuur. Op de muur zijn vier natuurstenen gedenkplaten ingemetseld. De muur is geplaatst op een plateau van drie treden. Voor de gedenkmuur is een perkje met lage beplanting aangelegd. In het perkje is een metalen plaquette op de grond geplaatst. Aan weerszijden van het pad naar de gedenkmuur zijn metalen plaquettes met de namen van de slachtoffers op de grond geplaatst. Ook elders op de gedenkplaats zijn plaquettes geplaatst. De gedenkplaats is bereikbaar via een houten toegangspoort.

Teksten
De tekst op de bovenste gedenkplaat in de gedenkmuur luidt:

‘DIE BEVÖLKERUNG DES KREISES
ZOSSEN GEDENKT DER AN DIESER
WEIHESTÄTTE RUHENDEN OPFER
DES FASCHISMUS U. MILITARISMUS’.

De tekst op de onderste gedenkplaat in de gedenkmuur luidt:

182 DEPORTES DU TRAVAIL FRANCAIS, ASSASSINES PAR LES NAZIS,
DORMENT Á GROSSBEEREN.
LA PAIX ET LA LIBERTE VEILLENT SUR EUX.
VEILLONS SUR LA PAIX ET LA LIBERTE
LA FEDERATION NATIONALE DES DEPORTES DU TRAVAIL DE
FRANCE

182 FRANZÖSISCHE ZWANGSARBEITER, VON DEN FASCHISTEN ERMORDET,
RUHEN IN GROßBEEREN.
FRIEDEN UND FREIHEIT BEHÜTEN SIE.
HÜTEN WIR DEN FRIEDEN UND DIE FREIHEIT.

De tekst op de linkse gedenkplaat in de gedenkmuur luidt:

‘340 SOWJETISCHE ANTIFASCHISTEN
99 TSCHECHOSLOWAKISCHE
48 BELGISCHE
28 JUGOSLAWISCHE
8 SPANISCHE
5 GRIECHISCHE
4 UNGARISCHE
1 ENGLISCHER ANTIFASCHIST’.

De tekst op de rechter gedenkplaat in de gedenkmuur luidt:

‘334 POLNISCHE ANTIFASCHISTEN
182 FRANZÖSISCHE
97 DEUTSCHE
28 ITALIENISCHE
80 HOLLÄNDISCHE
6 BULGARISCHE
4 DÄNISCHE
2 TÜRKISCHE.

De tekst op de gedenkplaat in het perkje luidt:

‘ZWISCHEN 1942 UND 1945 STARBEN IM EHEMALIGEN
ARBEITSERZIEHUNGSLAGER GROSSBEEREN 1289
HÄFTLINGE AUS 25 LÄNDERN.
HIER IN DIESER FRÜHEREN KIESGRUBE UND AUCH AUF
DEM FRIEDHOF NBENAN FANDEN
SIE IHRE LETZTE RUHE.

SORGT IHR, DIE IHR NOCH IM LEBEN STEHT,
DASS FRIEDE BLEIBE
FRIEDEN ZWISCHEN DEN MENSCHEN,
FRIEDEN ZWISCHEN DEN VÖLKERN”
THEODOR HEUSS
ERSTER BUNDESPRÄSIDENT 1949-1959

Deze tekst is ook in het Frans, Hebreeuws en het Engels op de plaquette geplaatst.

Wijziging
Op de locatie van de huidige gedenkplaats was al in 1946 een gedenkplaats opgericht, aanvankelijk als begraafplaats. In 1951 werd het eerste monument geplaatst. In 1967 is dit monument vervangen door het huidige monument. In de jaren ’90 is er een houten toegangspoort aan het begin van de gedenkplaats geplaatst. Overlevenden van het kamp hebben in 1995 17 bomen geplaatst, om de slachtoffers uit ten minste 17 landen te herdenken. Ook onthulden zij een gedenkplaat. In 20o2 is gedenkplaats gerenoveerd en tijdens de plechtigheid na afloop van de renovatie zijn aan weerszijden van het centrale monument de plaquettes met de namen van de slachtoffers onthuld. 

De ‘Gedenkplaats voor de slachtoffers van het facisme’ in Großbeeren (Duitsland) herinnert aan het Arbeitserziehungslager in deze plaats.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden miljoenen personen uit de bezette gebieden tewerkgesteld in Duitsland (en daarbuiten). Deze Arbeitseinsatz was ingesteld zodat Duitse mannen vrijgemaakt konden worden voor militaire dienst. Veelal bestond dit werk uit dwangarbeid. De arbeiders werden tewerkgesteld in dorpen of steden, maar vaak ook in werk- en strafkampen bij grote havens en belangrijke industriesteden als Hamburg, Dresden, Leipzig en Kiel. Zij waren werkzaam in de landbouw, de industrie, de dienstensector (bijvoorbeeld als dienstmeid), maar vooral in de wapenindustrie. Ook moesten zij bijvoorbeeld puin ruimen na een geallieerd bombardement. Het werk viel de meeste dwangarbeiders zwaar. Ze moesten meestal zo’n twaalf uur per dag werken, terwijl ze leden onder honger, vermoeidheid en kou, en onder streng toezicht stonden (meestal van SS’ers).

Onderdeel van het systeem van de Arbeitseinsatz waren de Arbeitserziehungslager (werkheropvoedingskampen). Deze kampen werden officieel in 1941 opgericht en waren bedoeld voor dwangarbeiders die onder andere weigerden te werken, op de vlucht sloegen, van sabotage werden beschuldigd of alleen omdat ze iets verkeerds gezegd hadden. Deze kampen stonden ook wel bekend als strafkampen en dienden ook als afschrikking voor andere arbeiders. Het was voor diegene die naar deze kampen werden gestuurd vaak niet duidelijk waarvan zij werden beschuldigd. Het was de bedoeling dat zij maar voor relatief korte termijn in de kampen zouden verblijven, maar dit was vaak niet het geval. Om een gevangene zo goed mogelijk te “heropvoeden” werd het verblijf in het kamp zo onaangenaam mogelijk gemaakt.

De omstandigheden in de Arbeitserziehungslager waren erg slecht. Er was geen medische verzorging en het was bijna onmogelijk om jezelf goed te verzorgen. Gevangenen werden regelmatig voor het minste geslagen met knuppels. Ook was het werk erg zwaar, zoals puinruimen met de hand, graafwerk en het aanleggen van spoorlijnen. Speciale veiligheidskleding werd hierbij niet verstrekt. Veel gevangenen liepen de gehele periode dat zij in een van de Arbeitserziehungslager gevangen zaten in dezelfde kleren rond. Zij moesten 7 dagen per week, 12 uur per dag werken en kregen hierbij erg slecht en weinig te eten. Veel gevangenen verloren daarom erg snel, veel gewicht. Het sterftecijfer lag hoog ondanks de korte periode dat de mensen hier gevangen zaten.  De gevangenen werden niet alleen lichamelijk afgemat, maar werden ook geestelijk vernederd.

In september 1942 werden tien barakken bij Großbeeren in gebruik genomen als subkamp van Arbeitserziehungslager Berlin-Wuhlheide. Dit laatste kamp kon de aanwas van gevangenen niet meer aan. Tussen 1942 en 1945 werden enkele tienduizenden mensen hier gevangen gehouden. Zeker 1197 gevangenen zijn hier omgekomen, maar het werkelijke (hogere) aantal is niet meer te achterhalen. De slachtoffers kwamen uit heel Europa, waaronder uit Nederland. Zeker 80 Nederlanders zijn omgekomen in dit kamp.

Locatie
De ingang van de gedenkplaats is gelegen aan de Ruhlsdorfer Strasse 4 in Großbeeren (Duitsland).

Bronnen

• Brandenburgische Landeszentrale für politische Bildung;
• Dokumentationsstelle zur Kultur und Geschichte der Pol:innen in Deutschland;
• Joep de Visser;
• Bundeszentrale für politische Bildung, Gedenkstätten für die Opfer des National sozialismus, Eine Dokumentation II (pdf);
• Documentatiegroep ’40-’45.