Het monument
Vorm en materiaal
Het gedenkteken bestaat uit een aan een monumentale toegangspoort aangebrachte plaquette: een bord met een verduidelijkende tekst en voor elk van de gedeporteerde Joodse psychiatrische patiënten een messing gegraveerd plaatje met de naam, geboortedatum en overlijdensdatum.
Tekst
De hoofdtekst op de plaquette luidt: ‘In blijvende herinnering aan de twintig Joodse patiënten die tijdens de Tweede Wereldoorlog door de bezetter werden gedeporteerd om te worden vermoord in vernietigingskamp Sobibór’
Daaronder bevinden zich twintig messing plaatjes, één per slachtoffer. Daaronder staat de tekst:
‘BIJ DE 75E HERDENKING VAN DE BEVRIJDING IN 2020.
20 OKTOBER 2020 – 2 CHESJWAN 5781 ת׳נ׳צ׳ב׳ה׳
“MOGEN HUN ZIELEN GEBUNDELD WORDEN IN DE BUNDEL VAN HET EEUWIGE LEVEN”’. ‘
Symboliek
De plaquette is bevestigd aan de oorspronkelijke poort van het (in 1963 afgebroken) Oude en Nieuwe Gasthuis (ONG) in Zutphen – het zogenaamde Binnengesticht. Tijdens de Tweede Wereldoorlog was deze poort nog in de oorspronkelijke hoedanigheid in gebruik in de Zutphense binnenstad. Op 6 april 1943 werden zes Joodse patiënten van het Binnengesticht via deze poort gedeporteerd. In 1978 is de poort verplaatst naar het terrein van het Groot Graffel in Warnsveld, het zogenaamde Buitengesticht (nu GGNet). Op 8 april 1943 werden veertien Joodse patiënten uit het Buitengesticht, waaronder vijf uit het kustgebied geëvacueerde Joodse patiënten, van het terrein weggevoerd. Het totaal aantal uit ONG weggevoerde Joodse psychiatrische patiënten kwam daarmee op twintig.
De geschiedenis
Het gedenkteken herinnert aan twintig Joodse bewoners van het Oude en Nieuwe Gasthuis in Zutphen en Warnsveld die tijdens de Duitse bezetting om het leven zijn gebracht.
De namen van de slachtoffers luiden:
Samuel A. Markus, Ludwig Alexander, Rosa Meyer-Cohen, Bloeme de Beer, Grietje de Groot-Akker, Alberdina Speijer, Sara Cohen, Mietje Vomberg-de Horst, Cato Konijn, Sara van Weezel, Klaartje Weijel, Salomon Polak, Amalia de Levie-Leffmann, Henriëtte Bos, Eva Cohen, Rachel A. Cohn-Mendes da Costa, Marianna Velmans-Cohen, Charlotte Grünebaum, Celina Dekker-Rueff en Sara Lopes Diaz.
Als ‘sluitstuk’ van de deportatie van de Zutphense Joden in 1942 en 1943 werden begin april de Joodse patiënten uit de Zutphense ziekenhuizen en de psychiatrische instelling ONG gedeporteerd. Op 6 april 1943 meldden zich in de vroege ochtend Nederlandse agenten en vertegenwoordigers van de Joodse Raad van Zutphen bij eerste geneesheer Paul van Bork met de opdracht de zes Joodse patiënten uit het Binnengesticht te deporteren. Van Bork weigerde, werd aangehouden en overgebracht naar het politiebureau. De patiënten werden alsnog meegenomen.
Op 8 april werden vervolgens ook de Joodse patiënten uit de Zutphense ziekenhuizen gedeporteerd. Het ging daarbij om het hoogbejaarde echtpaar Juda Hamburg en Berendina Hamburg-de Leeuw (die beiden zouden overlijden in Westerbork), de doodzieke opzichter van de Joodse begraafplaats Philip Weijel (die bij aankomst in Westerbork overleed) en Louis Jacob Dormits. Het verdrinken van Goedman Groenheim in het water bij het Sint Walburgisziekenhuis op 6 april 1943 wordt ook met de deportaties uit Zutphense ziekenhuizen in verband gebracht. Omdat Van Bork, die nog steeds in Zutphen werd vastgehouden, weigerde om de overgebleven veertien Joodse psychiatrische patiënten in Warnsveld aan te wijzen, werd hij op 8 april overgebracht naar de SD in Arnhem. Na een verhoor aldaar kwamen hij en SD’er Willy Bühe naar Warnsveld, waar de Joodse patiënten werden aangewezen om te worden overgeplaatst naar een Joods hulpziekenhuis dat was ingericht in het Gemeenschapshuis van de Israëlitische Gemeente aan de Halterstraat 22 in Zutphen. De volgende avond werden ze alsnog naar Westerbork afgevoerd.
Op 13 april 1943 werden zestien van de ONG-patiënten naar Sobibór gedeporteerd, waar ze bij aankomst op 16 april werden vermoord. De overige vier patiënten bleven nog in Westerbork, mogelijk omdat ze te zwak waren voor transport. Op 14 april overleed Mietje Vomberg-de Horst in Westerbork.
De laatste drie in Westerbork overgebleven patiënten uit het ONG werden op 20 april 1943 naar Sobibór getransporteerd en werden op 23 april vermoord. Van Sara van Weezel en Bloeme de Beer, die niet in staat waren te communiceren, is niet vast komen te staan op welk van de beide transporten ze zijn gedeporteerd. Ze staan beiden als ‘onbekende’ krankzinnige Joodse vrouw op de transportlijsten van Westerbork.
Oprichting
Het gedenkteken is tot stand gekomen op initiatief van het Comité Herdenkingen Tweede Wereldoorlog en GGNet in Warnsveld.
Onthulling
De plaquette is op 20 oktober 2020 onthuld. Vanwege de strengere maatregelen rondom de uitbraak van het coronavirus kon de herdenking die bij die gelegenheid zou worden georganiseerd geen doorgang vinden.
Oorlogsslachtoffers
| Achternaam | Voornamen | Geboren | Overleden |
|---|
De Oorlogsgravenstichting heeft een database met namen en verhalen van oorlogsslachtoffers. Veel van deze slachtoffers worden herdacht door middel van een monument. Wilt u ons helpen om de namen en verhalen van slachtoffers te koppelen aan het monument waarop hun naam vermeld staat? Kijk dan op de website van de Oorlogsgravenstichting, ziet u in de database een naam die ook voorkomt op dit monument? Maak dan een account aan en koppel de persoon uit de database aan dit monument. Enkele dagen na de koppeling verschijnt de naam van het slachtoffer op deze pagina.
Meer informatie
Locatie
De plaquette aan de oude toegangspoort van het Oude en Nieuwe Gasthuis bevindt zich naast het hoofdgebouw van GGNet aan de Vordenseweg 12 in Warnsveld (gemeente Zutphen).
Bronnen
- Dhr. John Stienen;
- Erfgoedcentrum Zutphen;
- Comité Herdenkingen Tweede Wereldoorlog Warnsveld;
- Contact Zutphen Warnsveld: ‘Gedenkteken krijgt plek op de Oude Gasthuispoort’ .
