Hengelo, herdenkingsmonument

Vorm en materiaal
Het herdenkingsmonument in Hengelo is een gestileerd, natuurstenen beeld van twee handen die een duif vrijlaten. Het beeld is geplaatst in een vijver. In het bassin onder de fontein is een urn ingemetseld. In de urn bevindt zich de as van een onbekend slachtoffer uit het concentratiekamp Neuengamme. Het gedenkteken is 3 meter 50 hoog, 1 meter 40 breed en 1 meter 40 diep.

Tekst
De tekst op het muurtje van de vijver van de gedenkteken luidt:

‘1939 – 1945
ONS DE VRIJHEID TE HERGEVEN
VROEG HET OFFER VAN HUN LEVEN’.

De tekst op het bronzen plaatje luidt:

´MONUMENT TER HERINNERING
AAN DE BEVRIJDING VAN HENGELO 03-04-´45

BEELDHOUWER PIETER DE MONCHY,
3 APRIL 1965

ONS VRIJHEID TE HERGEVEN VROEG HET OFFER VAN HUN LEVEN
1939-1945

IN DE BODEM VAN DE VIJVER BEVINDT ZICH DE URN MET AS
VAN EEN ONBEKEND GEBLEVEN CONCENTRATIEKAMPSLACHTOFFER´.

Symboliek
Ontwerper Pieter de Monchy heeft de symboliek van het beeld als volgt omschreven: ‘Duiven. Eén zwaluw maakt nog geen zomer, maar een duif kondigt vrede aan. Sinds Noach een duif liet uitvlliegen om te verkennen of de wereld na de grote vloed, weer bewoonbaar was, is de duif een symbool geworden voor goede tijdingen. Goede tijdingen zijn in deze wereld meestal ‘het begin van de vrede’. Men zou de duif ‘het lam’ onder de vogelen kunnen noemen.’ De ingegraveerde tekst in bronskleurige letters op het muurtje van de vijver van het monument is van de Hengeloër Lammertink.

Wijzigingen
Oorspronkelijk maakte de urn deel uit van een noodmonument dat direct na de oorlog achter het toenmalige klooster aan de Thiemsburg was geplaatst. Dit tijdelijke monument bestond uit een grafkelder met twee gedenkplaten. De urn werd beschikbaar gesteld door architect Koning.

Voor de dodenherdenking van 2009 is de tekst op het muurtje van het monument weer leesbaar gemaakt en is er een bronzen plaatje toegevoegd dat aangeeft dat De Monchy het monument heeft gemaakt en er op wijst dat zich in de bodem van de vijver een urn bevindt van een onbekend slachtoffer van een concentratiekamp. Vroeger gaf een bronzen kruisje op de vijverbodem de locatie van de plek aan, maar die is verdwenen en nooit meer teruggevonden.

Het herdenkingsmonument herinnert de inwoners van Hengelo aan het offer dat de oorlogsslachtoffers brachten voor een leven in vrijheid.

Op 6 juni 1944 begon de geallieerde invasie in Normandië. D-day (decision day = dag van de beslissing) luidde de val in van het Derde Rijk van Hitler. Vervolgens ging op 17 september 1944 operatie ‘Market Garden’ van start, een grootscheeps offensief van 17 tot 26 september 1944 waarmee de geallieerden een bruggenhoofd over de grote rivieren in Nederland wilden veroveren door met luchtlandingstroepen in een bliksemsnelle aanval bruggen in Noord-Brabant en Gelderland veilig te stellen. Hierna zouden Britse grondtroepen deze bruggen gebruiken om door te storen naar het IJsselmeer.

Er werden drie complete divisies gedropt: de 101ste US Airborne Divisie bij Eindhoven en Veghel, de 82ste US Airborne Divisie bij Grave en Groesbeek en de 1ste Britse Airborne Divisie bij Arnhem en Oosterbeek. Bij de Amerikanen verliep alles vrij goed. De bruggen over de Maas en het Maas-Waalkanaal bij Heumen en de meeste bruggen nabij Eindboven vielen in hun handen en na harde strijd ook de Waalbrug bij Nijmegen. Maar de Rijnbrug bij Arnhem bleek een brug te ver. De Britse para’s werden verrast door Duitse pantsertroepen en moesten zich onder zware verliezen terugtrekken in de Betuwe.

Nadat de Slag om Arnhem werd verloren, is de aanval gestokt. Wel was dankzij de samenwerking van Amerikaanse en Engelse soldaten een deel van Noord-Brabant en Gelderland in geallieerde handen terechtgekomen, de zogeheten ‘Corridor’. In het deel van Nederland dat nog niet bevrijd was, kreeg de bevolking het tijdens de hongerwinter van 1944-1945 zwaar te verduren. Uiteindelijk kwam rond maart 1945 de bevrijding toch naderbij.

Hengelo
Ook in Hengelo maakte men zich op voor de komst van de geallieerden. De Nederlandse Binnenlandse Strijdkrachten probeerden door middel van sabotageacties de geallieerden zoveel mogelijk bij te staan. 

Op terugtocht naar het oosten werden in Hengelo door Duitse troepen de Oelerbrug, de Boekelosebrug en de brug bij de sluis opgeblazen. Ook de oude boerderij ‘De Waarbeek’ werd compleet verwoest. Tevens bestond de kans dat de elektriciteitscentrale tot ontploffing zou worden gebracht. Om dit te voorkomen kregen de Binnenlandse Strijdkrachten op 1 april 1945 (eerste paasdag) om 4 uur in de middag de opdracht om het Twentsch Centraal-station voor Stroomlevering te bezetten. Een groep van ongeveer 25 man probeerde de centrale te verdedigen en wist zo te voorkomen dat de Duitse troepen hun plan konden uitvoeren. Tijdens de actie wist een Duitse soldaat te ontkomen. Hij waarschuwde een groep SSers. Na de komst van een aantal Duitse militairen sloegen de verzetsmensen op de vlucht. Zij verlieten de centrale via de spoorwegovergang aan de Grobbenweg. Tijdens de vluchtpoging werden de BS’ers Theo van Loon en Frank Santman doodgeschoten. Verzetsman Adolf Nijhoff werd in de centrale gearresteerd en door de militairen ter plekke geëxecuteerd. De vierde man van het groepje raakte zwaargewond. Toen hij bij een boerderij aanklopte, heeft de boer hem in de schuur verstopt. Na de bevrijding zijn in de wijk Groot Driene drie straten naar de omgekomen verzetsmannen vernoemd.

De gevechtslinie kwam in de buurt van het kanaal te liggen. Zowel de geallieerden als de bezetter zochten dekking in de mangaten aan weerszijden van het kanaal. Op 3 april 1945 rukten de Engelse tanks op, waarmee het Duitse verzet snel werd gebroken. Toen de bevrijders de stad binnenreden, werden zij door de bevolking uitbundig toegejuicht. Enkele uren voor de bevrijding is op de hoek van de Haaksbergerstraat en de Breemarsweg de verzetsstrijder Karel Gerard om het leven gekomen. Hij maakte deel uit van een verzetsgroep die de bezetter vanuit de slagerij Leverink bevocht. Nadat Karel Gerard door een scherpschutter is doodgeschoten, werd ook de Duitse militair omgebracht. Zo waren deze twee mensen de laatste oorlogsslachtoffers van Hengelo.

Oprichting
De Erewacht voor Gevallenen vond het na de bevrijding noodzakelijk om zo spoedig mogelijk een oorlogsmonument op te richten. In 1949 hebben zij dit aangekaart bij het gemeentebestuur van Hengelo. Op dat ogenblik waren er plannen om een nieuw stadhuis te bouwen, direct achter het oude gemeentehuis. De nieuwe fontein voor het stadhuis werd aangewezen als plek voor het gedenkteken. De ontwerper van het stadhuis, prof. Berghoef, ging akkoord met het plan. De beeldhouwer Pieter de Monchy kreeg de opdracht het monument te ontwerpen. Het beeld werd gefinancierd door giften.

Onthulling
Het monument is onthuld op 3 april 1965 door minister-president mr. Marijnen.

Het monument wordt ieder jaar door een andere basisschool geadopteerd.

Locatie
Het monument is geplaatst voor het stadhuis, gelegen aan het Burg. Jansenplein te Hengelo.

Bronnen

• Gemeente Hengelo;
• Brochure Oorlogsmonumenten Route (naar aanleiding W.O. II) Hengelo van 3 april-5 mei 1995;
• Sta een ogenblik stil… Monumentenboek 1940/1945 van Wim Ramaker en Ben van Bohemen. (Kampen, Uitgeversmaatschappij J.H. Kok Matrijs, 1980). ISBN 90 242 0185 3;
• TCTubantia op 5 mei 2009.