Het monument
Vorm en materiaal
Het ‘Monument voor Gedeporteerde Joden’ in Amsterdam bestaat uit 65 betonnen tegels die in een lange lijn in het trottoir zijn aangebracht. Er liggen 66 verschillende teksten, die allemaal
één tekst als vertrekpunt hebben gehad. Het betrof een tekst uit een
geschiedenisboek die in twee zinnen samenvat wat er op het plein gebeurd is. We
hebben 66 mensen gevraagd deze tekst te onthouden en zo nauwkeurig mogelijk uit
het hoofd op te schrijven. Je zou zeggen dat het gemakkelijk is zo’n kleine
tekst te reproduceren. Maar de teksten die de makers terugkregen, bevatten veel herformuleringen,
leemtes, vraagtekens, en (spel)fouten. Sommige waren langer dan het origineel,
doordat er kennis en herinneringen aan waren toegevoegd, andere waren veel
korter. Deze teksten zijn naar het aantal gebruikte lettertekens geordend
en, elk op een eigen tegel, in een lijn gelegd die het wegglijden van de
geschiedenis, de kwetsbaarheid van herdenken, symboliseert. Men hadden ook een
tegel kunnen neerleggen met alleen de originele tekst. Maar de makers wilden de
geschiedenis niet afsluiten met een plakkaat waarop staat “Dit is hier
gebeurd”. Herdenken, stilstaan bij wat er is gebeurd, is iets dat
plaatsheeft in het nu.
Teksten
Een aantal van de reacties luidt:
‘HET ADAMA SCHELTEMAPLEIN
WAS IN DE OORLOGSJAREN HET CEN-
TRUM VAN DE NAZI-TERREUR JEGENS
DE AMSTERDAMSE JODEN. OP HET
PLEIN WERDEN IN DE OORLOG DE
‘CENTRAL AUSSTELLE FÜR JÜDEN-
VERFOLGUNG’ EN DE ‘SICHERHEITS-
DIENST’ IN SCHOOLGEBOUWEN
ONDERGEBRACHT.’
‘TIJDENS DE TWEEDE WERELDOORLOG
WAS HET ADAMA SCHELTEMA PLEIN
BOLWERK VAN NAZI-ACTIVITEITEN.
IN TWEE SCHOLEN DIE AAN HET
PLEIN GRENSDEN WAREN DE ZEKER-
HEIDSDIENST EN DE DIENST DIE
VERANTWOORDELIJK WAS VOOR HET
EXPORTEREN VAN JODEN ONDERGE-
BRACHT.’
‘EEN HISTORISCH BELADEN PLEIN,
HEEFT IETS MET VERVOLGING VAN
DE JODEN IN DE 2E WERELDOORLOG
TE MAKEN. AAN DIT PLEIN WAREN
SCHOLEN GEVESTIGD WAARIN DE
VERVOLGING WERD GEREGELD EN MIS-
SCHIEN OOK WEL HET OP TRANSPORT
STELLEN VAN JODEN NAAR KAMPEN
WERD GECONTROLEERD. AL NA ENIGE
MINUTEN KAN IK ME DIE DUITS-
TALIGE TERMEN MET HUN BETEKENIS
NIET MEER HERINNEREN.’
‘OP HET ADAMA SCHELTEMAPLEIN
WAREN TWEE INSTITUTEN TIJDENS
DE OORLOG GEVESTIGD DIE TOT
DOEL HADDEN DE JODEN HET LEVEN
ONMOGELIJK TE MAKEN. IN DEZE
TWEE INSTITUTEN WERDEN ACTIVI-
TEITEN ONTPLOOID OM DE JODEN
OVERAL TE GOOIEN (AUSWANDEREN)
EN OP ANDERE MANIER HUN LEVEN
TE BEKNOTTEN.’
De geschiedenis
Het ‘Monument voor Gedeporteerde Joden’ in Amsterdam herinnert aan de ruim 18.000 Joden die vanuit twee schoolgebouwen aan het Adama Scheltemaplein op transport werden gesteld naar concentratiekampen.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog was in het voormalige pand van de meisjes-HBS in de Euterpestraat, bestaande uit twee gebouwen, het hoofdkwartier van de Nederlandse afdeling van de Duitse Sicherheitsdienst (SD) en de ‘Zentralstelle für Jüdische Auswanderung’ gevestigd. Vanuit dit hoofdkwartier werd de deportatie van Joden georganiseerd. Ook werden hier verzetsmensen verhoord
en gemarteld.
Op zondag 26 november 1944 werden de twee gebouwen gebombardeerd. 24
Typhoons van de Engelse Royal Air Force (RAF) voerden een aanval in duikvlucht uit.
Hierbij werden dertig woonhuizen getroffen. Er vielen 69 doden, waarvan
slechts vier SD’ers. De ‘Zentralstelle’ werd half verwoest. Het
SD-hoofdkwartier liep dermate schade op dat de SD naar hotel Apollofirst
(aan de Apollolaan) moest verhuizen.
Al in mei 1945 kreeg de Euterpestraat een nieuwe naam en werd vernoemd naar de verzetsman Gerrit van der Veen. De naam Euterpestraat was in de oorlog te veel verbonden geraakt met terreur en onderdrukking.
Initiatief
Buurtbewoonster mevrouw Loonstein, zelf getuige van de gruwelijkheden, diende een verzoek in voor een blijvende herinnering toen zij hoorde dat het plein op de schop ging. Stadsdeel Oud-Zuid willigde de wens in.
Onthulling
Het monument is onthuld op 11 december 2007 door stadsdeelwethouder Eddy Linthorst en vertegenwoordigers van de Joodse gemeenschap.
Oorlogsslachtoffers
Er zijn nog geen personen uit de database van de Oorlogsgravenstichting gekoppeld aan dit monument.
De Oorlogsgravenstichting heeft een database met namen en verhalen van oorlogsslachtoffers. Veel van deze slachtoffers worden herdacht door middel van een monument. Wilt u ons helpen om de namen en verhalen van slachtoffers te koppelen aan het monument waarop hun naam vermeld staat? Kijk dan op de website van de Oorlogsgravenstichting, ziet u in de database een naam die ook voorkomt op dit monument? Maak dan een account aan en koppel de persoon uit de database aan dit monument. Enkele dagen na de koppeling verschijnt de naam van het slachtoffer op deze pagina.
Meer informatie
Locatie
Het monument is aangebracht in het trottoir van het Adama Scheltemaplein, tegenover de Gerrit van der Veen College aan de Gerrit van der Veenstraat in Amsterdam.
Bronnen
- Krantenartikel in Het Parool van 12 december 2007;
- Website van Stadsdeel Oud-Zuid, Amsterdam;
- Wikipedia.
Voor meer informatie
Publicatie De laatste huzaar – Verzet zonder kogels van Tonny van Renterghem, hoofdstuk dertien Bommen op de Euterpestraat (Conserve, 2010). ISBN 978 90 5429 294 4.
