Het monument
Vorm en materiaal
Het monument ‘Februaristaking’ in Zaandam (gemeente Zaanstad) is een kleine, bronzen beeldengroep. Een van de figuren heeft een fiets bij zich. De beeldengroep is geplaatst op de balustrade van de Wilhelminasluis. Op de muur onder het beeld is een bronzen gedenkplaat bevestigd. De beeldengroep is 50 centimeter hoog, 70 centimeter breed en 40 centimeter diep.
Tekst
De tekst op het gedenkplaat luidt:
’26 FEBRUARI 1941 26 FEBRUARI 2001
STAAKT! STAAKT! STAAKT!
OP DEZE OPROEP VAN DE ILLIGALITEIT LEGDEN DUIZENDEN MENSEN UIT DE ZAANSTREEK
EN OMGEVING IN NAVOLGING VAN AMSTERDAM HET WERK NEER, UIT PROTEST
TEGEN DE JODENVERVOLGING DOOR DE NAZIBEZETTER.
OP 26 FEBRUARI 2001 WERD DEZE BEELDENGROEP VAN TRUUS MENGER ONTHULD DOOR
DR. RUUD VREEMAN, BURGEMEESTER VAN ZAANSTAD TER HERINNERING AAN DE
BIJDRAGE VAN DE ZAANSTREEK AAN DE FEBRUARISTAKING VAN 1941.’
Symboliek
De beeldengroep verbeeldt op treffende wijze hoe de oproep tot staking ook in de Zaanstreek weerklank vond en getuigt van de moed om uiting te geven aan solidariteit met de joodse medeburgers. Het kunstwerk is vervaardigd door de oud-verzetsstrijdster Truus Menger.
Menger omschreef het beeld als volgt: ‘Ik heb een arbeider gemaakt, die omstanders duidelijk maakt waarom deze bijzondere staking werd uitgeroepen. De Zaanse bevolking pikte het niet langer, dat onze joodse landgenoten werden weggevoerd. Ook was het een protest tegen de steeds wredere maatregelen van de nazi’s tegen de burgerbevolking. Arbeiders, intellectuelen en kunstenaars stonden model voor m’n kleine beeldengroep. De plek is juist gekozen. Vlakbij de Dam, op de balustrade van de Wilhelminasluis, met zicht op de Zaan. Een pracht decor voor mijn beeldje.’
De geschiedenis
Het monument ‘Februaristaking’ herinnert de inwoners van Zaandam (gemeente Zaanstad) aan de algemene werkonderbreking van 25 februari 1941.
In de periode voorafgaand aan de Februaridagen van 1941 werd er door de bezetter steeds meer druk uitgeoefend op het politieke en economische leven en kregen de anti-Joodse maatregelen een steeds grimmiger karakter. Geüniformeerde NSB’ers van de Weerbaarheidsafdeling (WA) gingen over tot het organiseren van provocaties in Joodse buurten. Eigenaars van hotels en cafés werden gedwongen plakkaten op te hangen met de tekst ‘Joden niet gewenscht’, er werden marktkramen vernield, ruiten van winkels ingegooid en Joden mishandeld.
Op 11 februari 1941 kwam het op het Waterlooplein tot een ware veldslag, waarbij de WA’er Hendrik Koot zwaargewond raakte en enige dagen later aan zijn verwondingen overleed. Als reactie hierop werd de oude Joodse wijk een dag later door de bezetter afgesloten.
Op 17 februari ontstond er veel ophef over het feit dat bij de Nederlandse Scheepbouw Maatschappij in Amsterdam-Noord door loting een aantal ongehuwde arbeiders voor dwangarbeid in Duitsland werden aangewezen. Alle arbeiders verlieten de werf en ook op andere werven legden de arbeiders het werk neer.
Op 19 februari werd in de Van Woustraat ‘IJssalon Koco’ van de Duits-Joodse vluchtelingen Ernst Cahn en Alfred Kohn bestormd door manschappen van de Grüne Polizei. Toen de manschappen al schietend binnendrongen, werden zij opgewacht door een knokploeg die bij hen ammoniak in het gezicht spoten. Alle aanwezigen werden gearresteerd.
Er volgden harde represailles. Op bevel van SS-chef Heinrich Himmler, rijkscommissaris Arthur Seyss-Inquart en SS-generaal Hanns Albin Rauter vond er in de Jodenbuurt een grootschalige razzia plaats. 427 Joodse mannen in de leeftijd van 18 tot 35 jaar werden bij hun gezinnen weggehaald en naar het Jonas Daniël Meijerplein gebracht. Van daaruit werden zij op transport gezet naar de concentratiekampen Buchenwald en Mauthausen. Slechts twee van hen zouden het overleven.
De verontwaardiging bij de Amsterdammers was groot. In de avonduren van 24 februari 1941 werd op de Noordermarkt een korte bijeenkomst gehouden, waaraan veel ambtenaren deelnamen. De circa 250 aanwezigen werden toegesproken door onder meer de gemeentearbeider Dirk van Nimwegen. Nog dezelfde nacht werd door de illegale Communistische Partij Nederland (CPN) het manifest Staakt, staakt, staakt !!! opgesteld, dat in de vroege ochtenduren werd verspreid aan de poort van talrijke bedrijven.
De oproep vond breed gehoor onder de Amsterdammers. Overal in de hoofdstad werd het werk neergelegd en ontstond een sfeer van spontane saamhorigheid. Het openbaar vervoer kwam tot stilstand en bij nagenoeg alle andere gemeentelijke diensten werd het werk neergelegd. Er werd gestaakt bij de scheepsbouw en metaalbedrijven in Noord, bij de confectiefabriek Hollandia-Kattenburg en bij grootwinkelbedrijven als de Bijenkorf. Een dag later breidde de staking zich uit tot de Zaanstreek, Kennemerland (Haarlem en Velsen), Hilversum, Utrecht en Weesp.
De bezetter reageerde furieus. Op 26 februari nam generaal Friedrich Christiansen het gezag in de provincie Noord-Holland over. Op zijn bevel moest er bij onlusten en samenscholingen met scherp in de menigte worden geschoten.
De stakers gingen weer aan het werk. In de weken die daarop volgden werden honderden stakers en vooral CPN’ers gearresteerd. Sommigen kwamen voor het vuurpeloton, anderen kregen langdurige gevangenisstraffen opgelegd.
De Februaristaking van 1941 was de eerste, grote daad van verzet in Nederland tegen het antisemitisme en de terreur van de Duitse bezetter.
Onthulling
Het monument is onthuld op 24 februari 2001 door burgemeester Ruud Vreeman en ontwerpster en oud-verzetsstrijdster Truus Menger, ter gelegenheid van de 60ste herdenking van de Februaristaking.
Oorlogsslachtoffers
Er zijn nog geen personen uit de database van de Oorlogsgravenstichting gekoppeld aan dit monument.
De Oorlogsgravenstichting heeft een database met namen en verhalen van oorlogsslachtoffers. Veel van deze slachtoffers worden herdacht door middel van een monument. Wilt u ons helpen om de namen en verhalen van slachtoffers te koppelen aan het monument waarop hun naam vermeld staat? Kijk dan op de website van de Oorlogsgravenstichting, ziet u in de database een naam die ook voorkomt op dit monument? Maak dan een account aan en koppel de persoon uit de database aan dit monument. Enkele dagen na de koppeling verschijnt de naam van het slachtoffer op deze pagina.
Meer informatie
Locatie
Het monument is geplaatst op de balustrade van de Wilhelminasluis, voor het Zaantheater te Zaandam (gemeente Zaanstad). In juli 2012 is het beeldje in de Zaan gegooid. De brandweer heeft het daarna weer opgedoken en het beeldje is teruggeplaats op de balustrade.
Bronnen
- Stichting Nationale Hannie Schaft-Herdenking;
- Comité Herdenking Februaristaking 1941;
- Sta een ogenblik stil… in Zaanstad – Herdenkingsmonumenten in Zaanstad 1940-1945 van Rob Vreeken (Zaandam, Elkaland Drukkerij V.O.F., 2001).
‘Monumenten Spreken’
Een korte documentaire over dit monument is hier te bekijken. Aanvullende informatie over de 28 monumenten in de Zaanstreek is te vinden op de website Monumenten Spreken.
Voor meer informatie
Herdenkingsmonumenten in Zaanstad 1940-1945 (Stedelijk 4 en 5 Mei Comité Zaanstad, maart 2002).
