Amsterdam, De Hollandsche Schouwburg

Vorm en materiaal
De Hollandsche Schouwburg in Amsterdam was vroeger een theater. Nu is deze gestileerde ruïne een monument ter nagedachtenis aan alle gedeporteerde Amsterdamse joden. Direct bij binnenkomst in de Hollandsche Schouwburg valt aan de linkerkant de stemmige Chapelle Ardente op. Deze rouwkamer toont een indrukwekkende gedenkmuur, waarop ruim 6.700 namen worden weergegeven van joodse families die tijdens de Tweede Wereldoorlog uit Nederland werden weggevoerd en vermoord. Door de achternamen van alle 104.000 joodse slachtoffers weer te geven is de aanschouwing van deze gedenkmuur een confrontatie met de omvang van de misdaad en wordt het persoonlijk leed van de slachtoffers uit de anonimiteit gehaald.

Teksten
Op de zijwand van de Chapelle Ardente staat zowel in het Nederlands als in het Hebreeuws:

‘DIT ZIJN DE FAMILIENAMEN VAN
VADERS EN MOEDERS
TANTES EN OOMS
BROERTJES EN ZUSJES
NEVEN EN NICHTEN
GROOTVADERS EN GROOTMOEDERS
104.000 MENSEN
104.000 JODEN
VELEN UIT AMSTERDAM
UIT NEDERLAND
WEGGEVOERD, EN ZINLOOS
VER VERMOORD’.

Op de grond in de gedenkruimte herinnert een eeuwige vlam aan de slachtoffers. Rond de vlam staat in zowel in het Nederlands als in het Hebreeuws de tekst:

‘BEWAAR ALS UW OOGAPPEL MIJ, VERBERG MIJ, DOOR UW VLEUGELEN BESCHADUWD,
VOOR MIJN HATERS DIE MIJ OVERWELDIGEN, MIJN DOODSVIJANDEN DIE MIJ OMSINGELEN’.

Op een centrale plaats in de Chapelle Ardente symboliseert een boompje het leven dat, na de moord op 104.000 Nederlandse joden, doorging. Vanuit de entree is er onmiddellijk zicht op de binnenplaats, de voormalige theaterzaal met het monument ter nagedachtenis aan deze joodse Nederlanders. Een pyloon verrijst uit een voet in de vorm van een davidster.

Achter de pyloon staat een muur met de tekst:

‘TER HERINNERING AAN HEN
DIE VAN HIER ZIJN WEGGEVOERD
1940 – 1945′.

Dit monument staat op de plaats van het vroegere podium. Alleen de afgebrokkelde zijwanden van het podium zijn nog van het oorspronkelijke toneel over. De voormalige theaterzaal is betegeld en de zijwanden zijn voorzien van een afdak. Dit geeft de ruimte een gevoel van intimiteit. Op de zijwanden zijn tientallen houten tulpen voorzien van een kaartje, geplaatst door leerlingen die deelnemen aan het educatieve programma in de Hollandsche Schouwburg.

Het trappenhuis is vanuit de entree te bereiken. Hier wordt in vitrines de geschiedenis van de schouwburg als theater belicht. Daarnaast zijn er verscheidene portretten en groepsfoto’s van Nederlandse joden te zien, zowel van voor en tijdens, als na de Tweede Wereldoorlog. Er is bewust gekozen voor om door middel van individuele en groepsportretten de continuïteit van de aanwezigheid van joden in Nederland te tonen.

Op de eerste verdieping bevindt zich een tentoonstelling. De expositie informeert in vijf chronologische stappen het proces van isolatie, vervolging en deportatie van de Nederlandse joden. Een gedeelte van de tentoonstelling valt op door een duidelijk andere vormgeving. In dit deel worden de thema’s ‘verzet’ en ‘redding van joodse kinderen’ belicht. Met foto’s, documenten en objecten worden een aantal bijzondere verhalen over redding uit de aan de overkant gelegen crèche nader toegelicht. Bovendien wordt aandacht besteed aan de bevrijding die door joden vaak met gemengde gevoelens ervaren werd.

Symboliek
Sinds de herinrichting in 1993 fungeert de Hollandsche Schouwburg als educatief monument. Op de tweede verdieping van de Hollandsche Schouwburg bevindt zich de educatieve ruimte, de Walter Süskindzaal. Scholen die deelnemen aan het educatieve programma Kwaad in eigen Straat voeren hier een deel van het programma uit. Na de bestudering van de geschiedenis wordt een verbinding gelegd met het heden, waarbij het gaat om persoonlijke keuzes van nu en ieders verantwoordelijkheid ten aanzien van mogelijk kwaad in eigen straat.

Restauratie
In 2002 voerde de gemeente Amsterdam in nauwe samenwerking met de technische dienst van het Joods Historisch Museum groot onderhoud uit aan de voorgevel, die geheel is opgeknapt en opnieuw geschilderd. Naast de ingang van de schouwburg zijn nieuwe gevelborden geplaatst, waarop in enkele woorden de functie en het verleden van dit theater wordt aangeduid. In het trottoir is verlichting aangebracht.

De Hollandsche Schouwburg in Amsterdam is opgericht ter nagedachtenis aan de meer dan 50.000 Amsterdamse joden die in dit doorgangshuis gevangen hebben gezeten voordat zij door de bezetter uit de stad werden weggevoerd.

Tussen 1892 en oktober 1941 was de Hollandsche Schouwburg een van de belangrijkste theaters in de Plantagebuurt in Amsterdam. Nergens werden zoveel oorspronkelijk Nederlandstalige stukken gespeeld als in dit theater. Tijdens de bezettingsjaren werd de naam van de schouwburg in oktober 1941 veranderd in Joodsche Schouwburg. Vanaf dat moment mocht er alleen door joodse musici en artiesten worden gespeeld voor uitsluitend joods publiek. In de zomer van 1942 werd deze schouwburg (ca. 750 zitplaatsen) door de bezetter gevorderd als verzamelplaats. Hier moesten de joden wachten tot zij naar het doorgangskamp Westerbork in Drenthe vertrokken. Vervolgens werden zij op transport gesteld naar de vernietigingskampen in Polen. In de nacht van 15 juli 1942 reden voor het eerst trams met joodse gevangenen van de Hollandsche Schouwburg naar het Centraal Station van Amsterdam.

De Schouwburg werd onder beheer gesteld van de door de bezetter opgerichtte Joodse Raad, waar Süskind deel van uit maakte. De uiteindelijke macht lag bij het hoofd van de Sicherheitsdienst, Ferdinand Hugo Aus der Fünten. Walter Süskind wist het vertrouwen te winnen van de Duitsers. Ondertussen maakte hij gebruik van zijn positie door gevangenen uit de Hollandse Schouwburg te laten ontsnappen en joodse kinderen weg te laten halen uit de crèche aan de overzijde van de Schouwburg. Hij kon via zijn contacten in bezit komen van Hollandse jenever, die hem dankbaar werd afgenomen door Aus der Fünten. Wanneer deze beschonken was, was Süskind in de gelegenheid om persoonskaarten te ontvreemden en de sporen van de ontsnapte gevangenen uit te wissen.

In totaal zijn er vanuit de Hollandsche Schouwburg 60.000 tot 80.000 mensen op transport gesteld naar de concentratie- en vernietigingskampen.

Onthulling
Het monument is op 4 mei 1962 ingewijd door burgemeester Van Hall als algemene herdenkingsplaats. In een toespraak zei de burgemeester: ‘Amsterdam heeft in de oorlog dát deel van de bevolking verloren dat roem en kleur aan de stad bracht.’ De Stichting Hollandsche Schouwburg is verantwoordelijk voor het beleid en beheer van de Hollandsche Schouwburg als educatief monument. Deze stichting heeft zich ten doel gesteld het gebouw en het monument op zodanige wijze te beheren dat de herinnering aan de geschiedenis, verbonden met deze plek, met name in de jaren 1940-1945, levend wordt gehouden.

Locatie
De Hollandsche Schouwburg is gevestigd aan de Plantage Middenlaan in Amsterdam. Openingstijden: dagelijks van 11.00 tot 16.00 uur.

Bronnen

• Stichting Holandsche Schouwburg;
• Auschwitz Bulletin van het Nederlands Auschwitz Comité (47ste jaargang, nr. 3, september 2003);
• Om nooit te vergeten – Amsterdamse monumenten en gedenktekens ter herinnering aan de Tweede Wereldoorlog van Mies Bouhuys en Boris Klatser. (Bussum, Produktie Uitgeverij Thoth, 1995). ISBN 90 6868 124 9;
• Sta een ogenblik stil… Monumentenboek 1940/1945 van Wim Ramaker en Ben van Bohemen. (Kampen, Uitgeversmaatschappij J.H. Kok Matrijs, 1980). ISBN 90 242 0185 3;
• Een paar minuten is het stil – Beelden van de oorlog van Pierre Jansen (Alphen aan de Rijn, N. Samson N.V., 1965);
• Vertel de verhalen van Frans Heddema en Margit Willems, uitgegeven door Stadsdeel Amsterdam-Centrum (2005). ISBN 90-9019166-6.

Voor meer informatie

• Joods Historisch Museum;
• Stichting Hollandsche Schouwburg. Op deze website wordt ingegaan op de historische achtergronden, onder meer met behulp van videogetuigenissen.