Oudeschild, Georgische begraafplaats ‘Loladse’

Vorm en materiaal
De Georgische begraafplaats ‘Loladse’ in Oudeschild (gemeente Texel) herbergt in twaalf lange rijen de graven van 481 gesneuvelde Georgiërs en 4 Noord-Kaukasiërs. Op de graven zijn rozenstruiken geplant. Aan het hoofd van de troepen ligt als enige in een eenvoudige houten kist, commandant Sjalwa Loladse. Het graf is bedekt met een bronzen gedenkplaat.

Aan het hoofdeinde van het graf van Loladse is een granieten muur geplaatst, waarop het wapen van Texel en het embleem van de Sovjet-Unie zijn aangebracht. Oorspronkelijk stond hier een eenvoudig rood geschilderd houten monument met een afbeelding van de hamer en sikkel van de Sovjet-Unie. Aan de voorkant van het monument bevond zich achter glas een foto van Loladze en een kort grafschrift in het Nederlands en Georgisch. Vrij snel na plaatsing is dit monument echter vernield.

Teksten
De tekst op de ingemetselde gedenksteen van boerderij ‘Buitenzorg’ luidt:

‘RUSTPLAATS VAN 65 RUSSISCHE SOLDATEN
TER PLAATSE DOODGESCHOTEN DOOR DE DUITSCHERS
OP 21 APRIL 1945’.

De tekst op het gedenkplaatje onder deze steen luidt:

‘AFKOMSTIG VAN EEN MASSA-
GRAF NABIJ DE BOERDERIJ
“BUITENZORG” VUURTOREN-
WEG, DE COCKSDORP’.

De tekst op de ingemetselde gedenksteen van ‘De Mok’ luidt:

‘RUSTPLAATS VAN 70 RUSSISCHE SOLDATEN
TER PLAATSE DOODGESCHOTEN DOOR DE DUITSCHERS
IN DE MAAND APRIL 1945’.

De tekst op de plaat is in drie talen en luidt:

‘GEMEENSCHAPPELIJK GRAF VAN DE SOVJETSOLDATEN UIT GEORGIË’.

De tekst op de gedenkplaat luidt:

‘SOWJETBEGRAAFPLAATS
‘LOLADSE’

De tekst op de plaquette voor Cornelai Boon-Verburg luidt:

‘AAN CORNELIA BOON-VERBERG
VAN HAAR GEORGISCHE ZONEN
MEI 1985’.

Wijzigingen
In 1947 zijn aan weerszijden van het monument twee gedenkstenen geplaatst. Deze stenen bevonden zich oorspronkelijk bij boerderij ‘Buitenzorg’ en op De Mok.

In 1953 is het oorspronkelijke houten gedenkteken vervangen door het huidige monument (de granieten gedenkmuur).

In 1966 is het graf van Loladze met een bronzen gedenkplaat bedekt.

Tijdens de herdenking in 1970 is een geslagen koperen naambord op het hek van de begraafplaats aangebracht. Dit plaatje is afkomstig van de Georgische regisseur Rezo Tabukasjwilli.

In 1973 is het hek vervangen door een in Georgië vervaardigd smeedijzeren hekwerk, dat voorzien is van bronzen reliëfs. In 1985 is een gedenksteen met plaquette en foto van Cornelia Boon-Verberg aan het monument toegevoegd.

De Georgische begraafplaats ‘Loladse’ herinnert de inwoners van Oudeschild (gemeente Texel) aan de 481 Georgiërs die bij de opstand tegen de Duitsers van 6 april tot en met 12 mei 1945 zijn gesneuveld.

Luitenant Sjalwa Loladze was commandant van de 5de compagnie van het 822ste infanteriebataljon en een van de twee leidinggevende Georgiërs. Hij vormde samen met andere officieren het kader dat de opstand leidde. Tijdens de grote zuiveringsactie die volgde op de herovering van Texel door de bezetter, kwam Loladze om het leven. Nadat deze schuilplaats in brand was gestoken werd hij doodgeschoten in een greppel bij de boerderij Plassendaal. Kennelijk wist de bezetter dit niet, want nadien is nog verwoed jacht op Loladze gemaakt.

Direct na komst van de Canadese bevrijders werd besloten een begraafplaats aan te leggen op een weiland in Zuid-Haffel. Met behulp van Texelaars, die tijdens de oorlog zelf Georgiërs hebben begraven of werden gedwongen toe te zien bij executies, werden overal op het eiland lichamen opgegraven. Dit nare werk werd voornamelijk verricht door gevangengenomen NSB’ers. De overlevende Georgiërs die zich op dat moment het eiland bevonden, waren hierbij aanwezig om hun strijdmakkers te identificeren.

De massagraven bij hoeve Buitenzorg en op De Mok werden vooralsnog ongemoeid gelaten. De Georgische officieren hebben bepaald dat de erebegraafplaats op de Hogeberg een erebegraafplaats moest zijn waar alleen plaats zou zijn voor in de strijd gesneuvelde militairen. De slachtoffers van Buitenzorg en De Mok werden als krijgsgevangenen geëxecuteerd en hebben zich niet gehouden aan de order ‘zich dood te vechten’. Later, in september 1947, zijn zij na overleg met de Sovjet-ambassade alsnog herbegraven op het ereveld.

Volgens de Georgische historicus Kotsjilasjwili zijn in totaal 492 militairen op Texel gesneuveld. De Nederlandse Oorlogsgravenstichting beschikt over een opgave uit september 1947, waaruit blijkt dat 476 Georgiërs op de Hogeberg begraven zijn. Dezelfde stichting heeft echter ook een lijst uit maart 1947 waarin gesproken wordt over 499 op Texel begraven Russen, een verschil van 23. Zeker is dat in beide gevallen de vier gesneuvelden zijn meegerekend van het 803de Noord-Kaukasische infanteriebataljon, die al eerder op het eiland waren begraven.

De onduidelijkheid wordt nog vergroot door het feit dat in juli 1981 in de boomgaard van hoeve Wamberg aan de Hoofdweg in Eierland de stoffelijke resten van een Georgiër werden opgegraven. Uit overlevering blijkt dat het hier mogelijk zelfs om twee Georgiërs gaat. Deze vondst doet eens te meer vermoeden dat bij de inrichting van de begraafplaats op de Hogeberg niet alle Georgiërs zijn herbegraven.

Oprichting
Het ereveld is aangelegd in juni 1945. Tevens is toen door de Georgiërs het houten monument opgericht. Dit monument is al vrij snel na plaatsing vernield. In 1947 zijn twee gedenkstenen, die oorspronkelijk bij Buitenzorg en op De Mok waren geplaatst, aan het monument toegevoegd.

Dit monument kende een lange voorgeschiedenis. Al op 22 juni 1946 verscheen in de Texelse Courant de afbeelding van een ontwerp. De autoriteiten in Moskou, die in de plannen waren gekend, hulden zich echter lange tijd in stilzwijgen. Pas in november 1952, na herhaaldelijk aandringen van Texelse zijde, ging de Russische ambassade akkoord.

Het traineren door de Sovjets hield vermoedelijk verband met het proces tot eerherstel van het Georgische bataljon. Opmerkelijk is dat dit pas officieel werd kort na het overlijden van Stalin. De begraafplaats kreeg al voordat het monument werd onthuld een ander aanzien. Al vrij snel na de ingebruikname is het tot dan toe kale terrein ommuurd en van een windsingel voorzien. Op de graven werden rozenstruiken geplant.

Onthulling
Op 4 mei 1953 is het oorspronkelijke gedenkteken vervangen door een duurzamer monument. Dit monument werd onthuld door de heer G.T. Zaitzeu, een gezant van de Sovjet-Unie. Tijdens de plechtigheid werd onder meer het woord gevoerd door W.N. Kelder, oud-commandant der Nederlandse Binnenlandse Strijdkrachten en lid van het Comité Russenmonument op Texel: ‘Goethe noemde eens de oude kathedralen bevroren muziek der Middeleeuwen. Indien het mogelijk is dat de mens zijn stem in steen kan uitdrukken, moge dan dit monument een heldenzang zijn ter ere van hen die hier rusten.’

Op 4 mei 1973 is het hekwerk, dat een geschenk is van de Georgische bevolking, onthuld door burgemeester W.H. Sprenger. In 1977 is het ereveld naar Loladze vernoemd.

Tijdens de grote herdenking van 1985 werden de Texelaars geëerd in de persoon van Cornelia Boon-Verberg. Zij is een van de velen die de Georgiërs in hun moeilijkste uren terzijde hebben gestaan. De gedenkplaat, een postuum eerbetoon aan de ‘moeder der Georgiërs’, werd onder begeleiding van speciaal voor de gelegenheid gecomponeerde zang en muziek onthuld door oud-strijder Chrisja Baindurasjwilli.

Dinsdag 1 mei 1990 is een historische dag in de geschiedenis van de begraafplaats. Voor het eerst wapperde er de toen nog verboden vlag van het vroeger zelfstandige Georgië. Het hijsen van het bordeauxrode dundoek leek voor de aanwezige veteraan Gaxaria Prokowi een vreedzaam symbool van een onafhankelijk vaderland, maar bleek achteraf een voorbode van opnieuw een bloedige strijd, ditmaal in Georgië zelf.

Locatie
Het ereveld bevindt zich op de zuidflank van de Hogeberg, aan Zuid Haffel, naast de begraafplaats van Oudeschild (gemeente Texel).

Bronnen

• Gemeente Texel;
• Oorlogsmonumenten op Texel van J.A. van Es jr. (Texel, Gemeente Texel, 2002);
• De website www.begraafplaats.org.