Het monument
Vorm en materiaal
Het voormalige Kamp Westerbork in Hooghalen (gemeente Midden-Drenthe) is een symbolische herinrichting van het historische kampterrein.
‘Gekozen werd voor een kenbaar en herkenbaar maken van het terrein, maar op een terughoudende manier. Iemand die er toevallig zou komen, zou moeten ervaren dat er sprake was van een bijzondere historische plek. Dat was de bedoeling van de symbolisch herinrichting van het kampterrein. Ruïne-achtige constructies en silhouetten van kenmerkende sporen van Kamp Westerbork zouden een beeld moeten geven van het kamp.
Het kamp als een dwanggemeenschap is terug te vinden in de prikkeldraadomheining aan het begin en einde van de centrale weg, in de gracht en in de wachttoren. Op het terrein is het dagelijks leven vorm gegeven door muurelementen van drie barakken. Voor het wonen is een deel van een grote woonbarak geplaatst en voor het werken een industriebarak. Om het gebrek aan privacy uit te drukken is een deel van het privaathuis gebouwd. Een groot aantal andere barakken is aangegeven door middel van taluds, verhogingen in het landschap. Deze taluds geven de oorspronkelijke plaats en grootte aan en dragen bij aan het beeld van de vroegere volheid van het terrein. Ook is het oude padenplan van in oorsprong onverharde straatjes terug te vinden, zodat al wandelend ervaren kan worden hoe het kamp ingericht was. Bovendien wordt duidelijk waarom de bomen zo keurig in een rij staan.
Om bij de taluds duidelijk te maken welke de functie en het nummer van de barak was, zijn bij de elementen informatieplaquettes geplaatst. Midden op het terrein is een centraal informatiepunt te vinden. Deze is verdiept aangelegd, zodat de bezoeker een duidelijk beeld krijgt van de omvang van het terrein. Verder wordt hier achtergrondinformatie gegeven over de geschiedenis van het terrein en is een maquette van Kamp Westerbork geplaatst.
Op de vroegere appèlplaats staan 102.000 stenen. Een steen voor iedere jood, Sinti of verzetsstrijder die werd gedeporteerd en niet terugkwam. Monumenten doen de bezoeker denken aan deze zwarte bladzijde uit de geschiedenis. De spoorlijn met de omhooggebogen rails symboliseert de verschrikkelijke vernietiging. Een kruis op een verzetsgraf herdenkt de dapperen die hun leven gaven. Midden op kamp Westerbork staat de Jerusalem Stone, een Israëlisch Holocaust-monument. En langs het voormalige tracé van de spoorlijn staan de Tekens in Westerbork met de namen van de vernietigingskampen.’
Op 12 april 2015 zijn op het terrein twee speciaal gerestaureerde wagons geplaatst waaruit de namen klinken van de 107.000 Joden, Roma en Sinti, die tijdens de Tweede Wereldoorlog vanuit ons land naar de kampen in het Oosten werden gedeporteerd.
Symboliek
‘De historische plek van Kamp Westerbork heeft een sprekend karakter gekregen en is herkenbaar geworden. De bezoeker krijgt zo enig beeld van de geschiedenis van deze plek. En zo is een daadwerkelijke drie-eenheid ontstaan tussen kampterrein, monument en Herinneringscentrum. Samen dragen ze bij aan de herinnering aan, herdenking van en informatie en bezinning over de geschiedenis van Kamp Westerbork. Een geschiedenis die ook een actuele betekenis heeft.’
De geschiedenis
Het voormalige Kamp Westerbork in Hooghalen (gemeente Midden-Drenthe) herinnert aan de meer dan 100.000 Nederlandse joden, 245 Sinti, tientallen verzetsmensen en Duitse vluchtelingen, die tussen 1942 en 1945 via het doorgangskamp Westerbork werden gedeporteerd naar de concentratie- en vernietigingskampen Sobibor, Mauthausen, Bergen-Belsen, Auschwitz-Birkenau en Theresienstadt.
Kamp Westerbork is in 1939 als Centraal Vluchtelingenkamp voor uit Duitsland gevluchte joden in gebruik genomen. Aanvankelijk bleef het kamp dun bevolkt, maar eind april telde Westerbork al 749 vluchtelingen. Toen op 10 mei 1940 de Duitse troepen Nederland binnenvielen, besloten de Nederlandse autoriteiten na een mislukte evacuatie om alle joodse vluchtelingen in Westerbork te concentreren.
De Nederlander J. Schol was de eerste commandant in oorlogstijd. Hij legde de basis voor een kamporganisatie die in 1942 door de Duitsers zou worden overgenomen. Er kwamen zogenaamde dienstgroepen voor allerlei werkzaamheden en iedere barak kreeg zijn barakleider. Het waren stuk voor stuk maatregelen die pasten in een verregaande militarisering van het kamp, dat hermetisch van de buitenwereld werd afgesloten. Na februari 1942 werd er driftig gebouwd. Uit alles bleek dat er een flinke hoeveelheid nieuwe bewoners verwacht werd.
Sluipenderwijs werden de joodse Nederlanders steeds meer als een aparte groep van de overige bevolking gescheiden. Een hele reeks voorschriften werd vastgesteld. Niet alleen werden de namen van alle joden vastgelegd, maar nauwkeurig werd omschreven wie als jood beschouwd werd. Dat was het geval als een van de vier grootouders jood was. De ariërverklaring was de volgende stap. Wie bij de overheid werkte, moest met zijn handtekening bekrachtigen geen jood te zijn. Op 2 mei 1942 werd de jodenster ingevoerd, die als het ware de deportaties aankondigde. In het begin van 1942 werd in Berlijn definitief over het lot van de Europese joden beschikt: ‘die Endlösung’. Zij zouden worden uitgeroeid. In Westerbork kwam de zaak in een stroomversnelling. Op 1 juli werd het kamp aangewezen als ‘Polizeiliches Judendurchgangslager’. De ‘Befehlshaber der Sicherheitspolizei und des SD’ nam de taak van de Nederlandse kampleiding over.
De nieuwe kampcommandant, Albert Konrad Gemmeker, begreep als geen ander dat Westerbork vooral een kamp van rust en orde hoorde te zijn. Keurig op tijd en in de gewenste omvang moesten de menselijke ladingen ter bestemder plaatse zijn: Auschwitz, Bergen-Belsen, Sobibor, Theresiënstadt… Alles deed hij eraan om te voorkomen dat Westerbork de indruk zou maken van wat het in werkelijkheid was: het voorportaal van de gruwelijke ondergang.
93 treinen zijn er naar het oosten vertrokken. Bijna allemaal vanaf de Boulevard des Misères, want zo werd de lange rechte hoofdlaan met daarnaast een spoorlijn genoemd. Op 15 en 16 juli 1942 waren de eerste reizigers naar het onbekende oosten vertrokken. Eerst denderden de treinen nog zonder vaste regelmaat naar de vernietigings- en werkkampen, maar vanaf februari 1943 gold een vaste ‘dienstregeling’: dinsdag transportdag. De aantallen werden in Berlijn bepaald. Per telex of telefoon werd Gemmeker ervan op de hoogte gesteld hoeveel joden er de eerstvolgende dinsdag ‘abtransportiert’ moesten worden.
Op 13 september 1944 vertrok de laatste trein met 279 personen naar Bergen-Belsen. Daaronder waren 77 kinderen, die op hun onderduikadressen gepakt waren. Bijna 107.000 joden waren, grotendeels via Westerbork, naar het oosten weggevoerd. Daarnaast 245 Sinti en enkele tientallen verzetsstrijders. Het vaakst reden de treinen naar Auschwitz. Van de 60.330 gedeporteerden overleefden minder dan 4000 dit kamp. De cijfers voor het concentratiekamp Sobibor zijn nog troostelozer: 34.313 ‘Westerborkers’ gingen, 18 keerden terug. Naar Theresienstadt werden 4870 joden gedeporteerd, 3000 van hen werden later doorgestuurd naar Auschwitz. Zij zijn bijna allen vermoord. In Theresienstadt kwamen in het getto meer dan 175 Nederlandse joden om. Relatief gunstiger was Bergen-Belsen: van de 3751 gedeporteerden bleven er ongeveer 2050 in leven. Een veel kleiner aantal werd afgevoerd naar de kampen Buchenwald en Ravensbrück: 150 gedeporteerden en minder dan 10 overlevenden.
Oprichting
In de jaren tachtig nam de belangstelling voor de periode ’40-’45 en dus ook voor de geschiedenis van Kamp Westerbork steeds meer toe. En daarmee ook het bezoek aan het terrein van het voormalige kamp. Maar daar was weinig tot niets meer terug te vinden: het Nationaal Monument, een wachttoren en wat informatieborden. Verder was het terrein een lege vlakte in het bos, die nog het meest deed denken aan een lieflijk parklandschap. In het Herinneringscentrum lieten veel bezoekers weten het jammer te vinden dat er niets meer van het kamp te zien was. Gekozen werd voor een symbolische herinrichting van het kampterrein.
Onthulling
Het heringerichte terrein van voormalig Kamp Westerbork is geopend op 16 juni 1992 door Hare Koninklijke Hoogheid Prinses Margriet.
Oorlogsslachtoffers
Er zijn nog geen personen uit de database van de Oorlogsgravenstichting gekoppeld aan dit monument.
De Oorlogsgravenstichting heeft een database met namen en verhalen van oorlogsslachtoffers. Veel van deze slachtoffers worden herdacht door middel van een monument. Wilt u ons helpen om de namen en verhalen van slachtoffers te koppelen aan het monument waarop hun naam vermeld staat? Kijk dan op de website van de Oorlogsgravenstichting, ziet u in de database een naam die ook voorkomt op dit monument? Maak dan een account aan en koppel de persoon uit de database aan dit monument. Enkele dagen na de koppeling verschijnt de naam van het slachtoffer op deze pagina.
Meer informatie
Locatie
Het voormalige Kamp Westerbork is gevestigd aan de Oosthalen te Hooghalen (gemeente Midden-Drenthe). Kijk voor routebeschrijvingen en openingstijden op de website van Herinneringscentrum Kamp Westerbork.
Bronnen
