Hooghalen, ‘Tekens in Westerbork’

Vorm en materiaal
Het monument ‘Tekens in Westerbork’ te Hooghalen (gemeente Midden-Drenthe) bestaat uit vijf graftombes van natuursteen.

Teksten
De teksten op de vijf gedenkstenen luiden:

‘SOBIBOR
34.313 GEDEPORTEERD
IN SOBIBOR ZIJN 34295 JODEN UIT NEDERLAND VERMOORD.’

‘BERGEN BELSEN
3.751 GEDEPORTEERD
IN BERGEN BELSEN ZIJN MEER DAN 1700 JODEN UIT NEDERLAND VERMOORD.’

‘THERESIENSTADT
4.870 GEDEPORTEERD
IN THERESIENSTADT ZIJN MEER DAN 175 JODEN UIT NEDERLAND VERMOORD.
VIA THERESIENSTADT ZIJN 3000 JODEN NAAR AUSCHWITZ GEDEPORTEERD.’

‘MAUTHAUSEN
1.750 GEDEPORTEERD
IN MAUTHAUSEN ZIJN 1.749 JODEN UIT NEDERLAND VERMOORD.’

‘AUSCHWITZ-BIRKENAU
60.330 GEDEPORTEERD
IN AUSCHWITZ-BIRKENAU ZIJN MEER DAN 56500 JODEN UIT NEDERLAND EN MEER DAN 200 SINTI EN ROMA UIT NEDERLAND VERMOORD.’

Het monument ‘Tekens in Westerbork’ in Hooghalen (gemeente Midden-Drenthe) herinnert aan de bestemmingen van de treinen waarmee meer dan 100.000 Nederlandse joden tussen 1942 en 1945 naartoe werden gedeporteerd: Sobibor, Mauthausen, Bergen-Belsen, Auschwitz-Birkenau en Theresienstadt.

Kamp Westerbork werd in 1939 als Centraal Vluchtelingenkamp voor uit Duitsland gevluchte joden in gebruik genomen. Aanvankelijk bleef het kamp dun bevolkt, maar eind april telde Westerbork al 749 vluchtelingen. Toen op 10 mei 1940 de Duitse troepen Nederland binnenvielen, besloten de Nederlandse autoriteiten na een mislukte evacuatie om alle joodse vluchtelingen in Westerbork te concentreren.

De Nederlander J. Schol was de eerste commandant in oorlogstijd. Hij legde de basis voor een kamporganisatie die in 1942 door de bezetter zou worden overgenomen. Er kwamen zogenaamde dienstgroepen voor allerlei werkzaamheden en iedere barak kreeg zijn barakleider. Het waren stuk voor stuk maatregelen die pasten in een verregaande militarisering van het kamp, dat hermetisch van de buitenwereld werd afgesloten. Na februari 1942 werd er driftig gebouwd. Uit alles bleek dat er een flinke hoeveelheid nieuwe bewoners verwacht werd.

Sluipenderwijs werden de joodse Nederlanders steeds meer als een aparte groep van de overige bevolking gescheiden. Een hele reeks voorschriften werd vastgesteld. Niet alleen werden de namen van alle joden vastgelegd, maar nauwkeurig werd omschreven wie als jood beschouwd werd. Dat was het geval als een van de vier grootouders jood was. De ariërverklaring was de volgende stap. Wie bij de overheid werkte, moest met zijn handtekening bekrachtigen geen jood te zijn. Op 2 mei 1942 werd de jodenster ingevoerd, die als het ware de deportaties aankondigde. In het begin van 1942 werd in Berlijn definitief over het lot van de Europese joden beschikt: ‘die Endlösung’. Zij zouden worden uitgeroeid. In Westerbork kwam de zaak in een stroomversnelling. Op 1 juli werd het kamp aangewezen als ‘Polizeiliches Judendurchgangslager’. De ‘Befehlshaber der Sicherheitspolizei und des SD’ nam de taak van de Nederlandse kampleiding over.

De nieuwe kampcommandant, Albert Konrad Gemmeker, begreep als geen ander dat Westerbork vooral een kamp van rust en orde hoorde te zijn. Keurig op tijd en in de gewenste omvang moesten de menselijke ladingen ter bestemder plaatse zijn: Auschwitz, Bergen-Belsen, Sobibor, Theresiënstadt… Alles deed hij eraan om te voorkomen dat Westerbork de indruk zou maken van wat het in werkelijkheid was: het voorportaal van de gruwelijke ondergang.

93 treinen zijn er naar het oosten vertrokken. Bijna allemaal vanaf de Boulevard des Misères, want zo werd de lange rechte hoofdlaan met daarnaast een spoorlijn genoemd. Op 15 en 16 juli 1942 waren de eerste reizigers naar het onbekende oosten vertrokken. Eerst denderden de treinen nog zonder vaste regelmaat naar de vernietigings- en werkkampen, maar vanaf februari 1943 gold een vaste ‘dienstregeling’: dinsdag transportdag. De aantallen werden in Berlijn bepaald. Per telex of telefoon werd Gemmeker ervan op de hoogte gesteld hoeveel joden er de eerstvolgende dinsdag ‘abtransportiert’ moesten worden.

Op 13 september 1944 vertrok de laatste trein met 279 personen naar Bergen-Belsen. Daaronder waren 77 kinderen, die op hun onderduikadressen gepakt waren. Bijna 107.000 joden waren, grotendeels via Westerbork naar het oosten weggevoerd. Daarnaast 245 Sinti en enkele tientallen verzetsstrijders. Het vaakst reden de treinen naar Auschwitz. Van de 60.330 gedeporteerden overleefden minder dan 4000 dit kamp. De cijfers voor het concentratiekamp Sobibor zijn nog troostelozer: 34.313 ‘Westerborkers’ gingen, 18 keerden terug. Naar Theresienstadt werden 4870 joden gedeporteerd, 3000 van hen werden later doorgestuurd naar Auschwitz. Zij zijn bijna allen vermoord. In Theresienstadt kwamen in het getto meer dan 175 Nederlandse joden om. Relatief gunstiger was Bergen-Belsen: van de 3751 gedeporteerden bleven er ongeveer 2050 in leven. Een veel kleiner aantal werd afgevoerd naar de kampen Buchenwald en Ravensbrück: 150 gedeporteerden en minder dan 10 overlevenden.

Oprichting
Het initiatief tot plaatsing kwam van Jules Schelvis, een van de slechts achttien Nederlandse overlevenden van het geheel op vernietiging ingestelde kamp Sobibor.

Onthulling
Het monument is onthuld op 11 maart 2001 door toenmalig minister-president Wim Kok.

Locatie
Het monument bevindt zich vlak bij de ingang van het voormalige Kamp Westerbork te Hooghalen (gemeente Midden-Drenthe).

Kijk voor routebeschrijvingen en openingstijden op de website van Herinneringscentrum Kamp Westerbork.

Bron
Stichting Herinneringscentrum Kamp Westerbork

Voor meer informatie
Tekens in Westerbork, Carrie van Lakerveld (2001).