Heerenveen, oorlogsmonument

Vorm en materiaal
Het oorlogsmonument in Heerenveen is een beeld van een liggende mannenfiguur en een staande vrouwenfiguur. De vrouw ontfermt zich over een gesneuvelde verzetsstrijder. Het beeld is geplaatst op een stenen zuil, waarop in reliëf een heraldisch wapen is aangebracht.

Tekst
De tekst op de zuil is van Fedde Schurer en luidt:

‘WY STRIDEND TSJIN ‘E TWANG
BIN FOAR DE FRIJDOM STOARN
JIM, HOEDZJE FRIJDOMS FJUR
EN HALD DE FAKKEL OAN.’

Hieronder staan de namen van 24 oorlogsslachtoffers:

‘F. BLES J. LENOS
J. BOERSMA W. MINK
B. VAN ENS A. VAN OOSTEN
H. GROENEVELD H. PORTIJK
A. HIELKEMA A.M. RINKEMA
J. HIJLKEMA P. VAN STAVEREN
H.M. KOK K. WASLANDER
J.H. KRUIS E. WELLES
F. VAN DER LAAN C. WIND
S. VAN DER LAAN J.A.K. WITTEVEEN
B.D. LEENHEER IR. A.F. KRIKKE
IJ.U. DE HAAN J. BOLTJE’.

Het oorlogsmonument in Heerenveen is opgericht ter nagedachtenis aan 24 verzetsmensen en Nederlandse militairen die tijdens de Tweede Wereldoorlog in de strijd tegen de bezetter zijn gesneuveld.

De namen van de 24 slachtoffers luiden:

Franke Bles, Jelle Boersma, Jan Boltje, Bouwe van Ens, Herre Groeneveld, IJsbrand Uiltje de Haan, Andries Hielkema, Johannes Hijlkema, Hermanus Matheus Kok, Ir. Albert Ferdinand Uilke Krikke, Jan Harm Kruis, Franke van der Laan, Sieger van der Laan, Boudewijn Dirk Leenheer, Jan Lenos, Wieger Mink, Anne van Oosten, Harm Portijk, Albert Marten Rinkema, Pieter van Staveren, Klaas Waslander, Elle Welles, Cornelis Wind en Johan Albertus Karel Witteveen.

Franke Bles werd geboren op 4 juli 1923 in Terband. Hij was kantoorbediende in Heerenveen. In verband met zijn verzetsactiviteiten, zoals het wegbrengen van bonkaarten en valse persoonsbewijzen, sliep Bles doorgaans niet in het ouderlijk huis. Toen dit door omstandigheden op 10 mei 1944 wel gebeurde, deden Landwachters een huiszoeking. Bles werd gearresteerd toen in zijn jaszak bezwarende papieren werden gevonden. Via het Huis van Bewaring in Leeuwarden kwam hij terecht in kamp Amersfoort. Uiteindelijk werd hij gedeporteerd naar het concentratiekamp Bergen-Belsen, waar hij op 31 mei 1945 stierf.

Jelle Boersma werd geboren op 17 februari 1910 in Oosterzee. Hij was veehouder in Katlijk. Zijn boerderij lag in de buurt van het afwerpterrein van geallieerde wapens en munitie in het Katlijker Schar. Boersma hoorde bij de ontvangstploeg, die na de dropping de wapens distribueerde. Verschillende containers gingen naar de Knokploeg Echtenerbrug, waar op 3 januari 1945 arrestaties volgden. Op 23 januari arresteerde de Sicherheitsdienst Boersma in Katlijk. De gevangenen werden naar Crackstate in Heerenveen gebracht, waar ze werden verhoord. Op 17 maart 1945 werd Boersma samen met negen andere gevangenen in Doniaga gefusilleerd. Hij werd begraven op de Algemene begraafplaats in Nieuwehorne.

Jan Boltje werd geboren op 25 februari 1912 in Nijehaske. De in Apeldoorn wonende beambte aan de gasfabriek was medewerker van de L.O. Hij werd op 13 april 1945 gefusilleerd in het zogenaamde Kruisjesdal bij Apeldoorn. Op 14 juni 1945 werd hij begraven op de N.H. begraafplaats te Terband.

Bouwe van Ens werd geboren op 23 maart 1893 in Kuinre. Hij was veehouder in Nieuwehorne. Ook Van Ens was bij de wapendroppingen in het Katlijker Schar betrokken. Tevens heeft hij vele joodse medeburgers geholpen. Toen Jelle Boersma werd gearresteerd, werd Van Ens aangeraden niet meer thuis te slapen. Maar Van Ens wilde hier niets van weten. Op 25 januari 1945 werd hij gearresteerd en naar Crackstate overgebracht, waar hij gruwelijk werd mishandeld. Maar Van Ens bleef weigeren namen te noemen. Samen met Sijbren Sijtsma werd hij in de nacht van 12 op 13 april 1945, enkele uren voor de bevrijding van Heerenveen, vermoord en in een slootwal bij Luinjeberd gevonden. Hij werd begraven op de Algemene begraafplaats te Nieuwehorne. In Heerenveen is een straat naar de verzetsman vernoemd.

Herre Groeneveld werd geboren op 11 augustus 1923 in Sneek. Tijdens de bezetting woonde hij in Heerenveen. Hij volgde een opleiding aan de politieschool in Schalkhaar, waarna hij aan de Belgische grens bij Baarle Nassau in functie kwam. Nadien werd hij overgeplaatst naar Tilburg, waar hij contacten kreeg met de verzetsbeweging. Hij vervoerde wapens onder zijn uniform en waarschuwde jongelui die opgepakt zouden worden. In augustus 1944 werd Groeneveld gearresteerd, omdat hij zijn politiewerk niet in ‘de nazi-geest’ verrichte, zo werd gezegd. Via kamp Amersfoort kwam hij terecht in het concentratiekamp Neuengamme, waar hij op 17 januari 1945 stierf aan dysenterie.

IJsbrand Uiltje de Haan werd geboren op 8 januari 1916 in Luinjeberd. Hij was lid van de Landelijke Organisatie voor hulp aan Onderduikers in Arnhem. Op 27 januari 1944 werd hij gearresteerd. De Haan overleed op 28 februari 1945 in het concentratiekamp Neuengamme.

Andries Hielkema werd geboren op 9 februari 1919 in Nijehaske. Als soldaat 1e klasse van de artillerie van het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger sneuvelde hij op 22 april 1942 in Bandoeng. Hij werd door de Japanse bezetter tijdens een vluchtpoging neergeschoten. Hij werd begraven op het Nederlands ereveld Antjol te Djakarta.

Johannes Hijlkema werd geboren op 22 oktober 1919 in Langezwaag. Als seinersmaat bij de Koninklijke Marine sneuvelde hij op 15 december 1941 aan boord van de Hare Majesteit O.16 in de Golf van Siam.

Hermanus Matheus Kok werd geboren op 21 november 1917 in Heerenveen. Op 28 juni 1943 deed hij mee aan een overval op het Arbeidsbureau in Den Helder. Daarom werd hij in augustus gearresteerd en door het Deutsche Obergericht in Den Haag ter dood veroordeeld. Het vonnis werd op 7 januari 1944 in Scheveningen voltrokken. Kok werd op 1 maart 1946 herbegraven op de R.K. begraafplaats in Heerenveen.

Ir. Albert Ferdinand Uilke Krikke werd geboren op 5 januari 1910 in Oudehaske. De in Utrecht wonende aannemer werd op 22 november 1944 na een overval gearresteerd. De reserve 2e luitenant voor speciale diensten en commandant van de Binnenlandse Strijdkrachten (gewest 8) opereerde onder de schuilnaam ‘Van Breukelen’. Op 23 mei 1945 stierf hij te Rothenburg, ten gevolge van mishandelingen. Hij werd begraven op de Algemene begraafplaats in Heerenveen. In Utrecht is een straat naar hem vernoemd.

Jan Harm Kruis werd geboren op 26 maart 1904 in Luinjeberd. De 41-jarige veehouder was lid van de Nederlandse Binnenlandse Strijdkrachten, die op 14 april 1945 een groep Duitsers gevangen had genomen bij de Hooibrug onder Haskerdijken. Toen de gevangenen versterking kregen uit Heerenveen, moesten de verzetsstrijders hen weer loslaten en zich terugtrekken op Terband. Op de Mobilisatieweg volgde een vuurgevecht, waarbij Kruis werd gedood. Hij werd begraven op de R.K. begraafplaats in Heerenveen. In deze stad is een straat naar hem vernoemd.

Franke van der Laan werd geboren op 16 september 1917 in Nijehaske. In mei 1940 vocht hij in de Peellinie, waarna zijn regiment zich terugtrok op Duinkerken. Tijdens de reis op het stoomschip ‘Pavon’, werd dit schip gebombardeerd. De opvarenden kwamen om het leven. Van der Laan wordt ook vermeld op de gedenkplaat van het Nederlandse ereveld te Orry la Ville bij Senlis (Frankrijk).

Sieger van der Laan werd geboren op 15 januari 1907 in Heerenveen. Hij was onderwijzer aan de bijzondere Ulo-school. Van der Laan (schuilnaam ‘Wim’) was lid van de Binnenlandse Strijdkrachten en commandant van de gevechtsgroep die op 14 april 1945 contact maakte met de Canadezen. De 38-jarige onderwijzer reed mee op een Canadese carrier toen zij uit de richting Tijnje door de bezetter werden beschoten. Er ontstond een vuurgevecht, waarna de bezetter met de handen omhoog uit de mangaten kwam. Van der Laan trad als tolk op toen de overgave werd geregeld. Plotseling trok de Duitse commandant zijn pistool en schoot Van der Laan dood. Vervolgens schoten de Canadezen de groep Duitsers neer. Van der Laan werd begraven op de Algemene begraafplaats te Heerenveen. In deze stad is een straat naar hem vernoemd.

Boudewijn Dirk Leenheer werd geboren op 30 september 1920 in Kuinre. Hij woonde in Jubbega, waar zijn vader hoofd van de Openbare school was. In 1941 vertrok hij als gemeenteambtenaar naar Zutphen en op 6 maart naar Amsterdam. Daar sloot hij zich aan bij de verzetsbeweging. Als gevolg van zijn illegale werk werd hij gearresteerd. Op 4 augustus 1944 stierf hij in kamp Vught. In Jubbega is een straat naar Leenheer vernoemd.

Jan Lenos werd geboren op 14 november 1905 in Terband. Hij sneuvelde als dienstplichtig soldaat op 10 mei 1940 te ‘s-Gravenhage en werd aldaar begraven op de Algemene begraafplaats.

Wieger Mink werd geboren op 2 november 1906 in Luinjeberd. Hij was districtleider van de L.O. in Enschede. De verzetsgroep, waarin hij onder de schuilnaam ‘Marcus’ opereerde, zou op 31 maart 1945 samenkomen voor een belangrijke vergadering. Een van de leden, Huschka, was een ‘rijksduitser’ die na diepgaand onderzoek als medewerker was geaccepteerd (hoewel enkele leden bezwaar maakten). Op de bewuste avond, toen iedereen behalve Huschka aanwezig was, stormde de bezetter naar binnen. De verzetsmensen werden neergeschoten. Mink werd begraven op de Algemene begraafplaats Noord-Eschmarker Rondweg in Enschede.

Anne van Oosten werd geboren op 15 juni 1917 in Jubbega-Schurega. Hij sneuvelde als dienstplichtig soldaat op 10 mei 1940 bij Valkenburg en werd begraven op de N.H. begraafplaats in Oudehorne.

Harm Portijk werd geboren op 16 november 1919 in Hoornsterzwaag. Hij sneuvelde als soldaat te Heerde op 11 mei 1940 en werd begraven op het Ereveld Loenen.

Albert Marten Rinkema werd geboren op 31 maart 1885 in Rottum. In de nacht van 29 op 30 juni 1944 werd de 59-jarige veehouder in zijn woning aan de Binnendijk doodgeschoten. Deze Silbertannermoord was het gevolg van de moord op politieluitenant Sikke Wolters (een verrader), die op 27 juni 1944 in de fietsenstalling op het NS-station in Heerenveen door twee vezetsmensen is neergeschoten. Rinkema werd begraven op de N.H. begraafplaats in Rottum.

Pieter van Staveren werd geboren op 25 september 1919 in Heerenveen. Als militair bij de 3e motorcompagnie van het 2e regiment wielrijders werd hij op 11 mei 1940 bij Dubbeldam per vergissing door eigen mensen in de rug geschoten. Van Staveren was vier dagen bewusteloos en gedeeltelijk verlamd. Hij werd een maand verpleegd in het ziekenhuis in Dordrecht, waarna hij werd overgebracht naar de Utrechtse universiteitskliniek. Op 21 maart 1941 mocht hij voor verdere verpleging naar Heerenveen terugkeren. Op 21 november 1942 werd Van Staveren uit het ziekenhuis ontslagen. Eén keer vervoerde hij voor de verzetsbeweging wapens, bonkaarten en illegale literatuur in zijn invalidenwagen. Hij werd gearresteerd en enkele dagen in Crackstate vastgehouden. De bezetter wist zich echter geen raad met hem, omdat hij volledige verzorging nodig had. Hij werd weer vrijgelaten, maar zijn invalidenwagen bleef in Crackstate. Op 23 december 1945 stierf Van Staveren. Hij werd begraven op de Algemene begraafplaats te Heerenveen.

Klaas Waslander werd geboren op 9 september 1907 in Nieuweschoot. Hij sneuvelde als soldaat op 10 mei 1940 bij Schiphol en werd begraven op de N.H. begraafplaats te Terband.

Elle Welles werd geboren op 25 september 1904 in Tjalleberd. Hij sneuvelde als soldaat op 11 mei 1940 bij Dubbeldam en werd begraven op de N.H. begraafplaats te Terband.

Cornelis Wind werd geboren op 24 december 1918 in Oldeholtpade. Hij sneuvelde als soldaat op 10 mei 1940 in Ede en werd begraven op de N.H. begraafplaats te Terband.

Johan Albertus Karel Witteveen werd geboren op 27 februari 1913 in Heerenveen. In verband met zijn verzetswerk werd de 29-jarige winkelier in 1942 gearresteerd en naar het Huis van Bewaring in Leeuwarden gebracht. Met behulp van derden wist Witteveen te ontsnappen. Hij dook onder in Culemborg. Later ging hij als PTT’er op het postkantoor in Epen (Limburg) werken, waar hij onder de schuilnaam ‘Willy van den Kerkhof’ geallieerde vliegers de grens over hielp. Op 12 april 1944 werd het postkantoor door de bezetter overvallen. Hierbij raakte Witteveen zwaar gewond. Hij stierf op 14 april in een Heerlens ziekenhuis en werd in Epen begraven. Na de bevrijding vond de herbegrafenis plaats op de R.K. begraafplaats in Heerenveen.

Onthulling
Het monument is onthuld op 4 mei 1949.

Bronnen

• Verzetsmuseum Friesland;
• Tekens aan de weg – Tekens aan de wand van C. Reitsma (Leeuwarden, 1980). ISBN 9033020009;
• Sta een ogenblik stil… Monumentenboek 1940/1945 van Wim Ramaker en Ben van Bohemen. (Kampen, Uitgeversmaatschappij J.H. Kok Matrijs, 1980). ISBN 90 242 0185 3.