Hengelo, bevrijdingsmonument

Vorm en materiaal
Het bevrijdingsmonument in Hengelo is een bronzen reliëf met een afbeelding van een staande vrouwenfiguur met boven haar hoofd een vredesduif. Het reliëf is geplaatst op een gemetselde bakstenen pyloon met een ingemetselde plaquette van witte natuursteen. Het gedenkteken is 2 meter 50 hoog, 80 centimeter breed en 80 centimeter diep.

Tekst
De tekst op de plaquette luidt:

‘AANGEBODEN DOOR
DE BUURTGEMEENSCHAP NOORD
3 APRIL 1945.’

Symboliek
Het reliëf staat symbool voor de bevrijding. De duif verbeeldt de vrede. Sinds Noach een duif liet uitvliegen om te verkennen of de wereld, na de grote vloed, weer bewoonbaar was, is de duif een symbool geworden voor goede tijdingen. Met goede tijdingen wordt meestal het begin van de vrede bedoeld.

Wijzigingen
In april 2003 is bij de verplaatsing in verband met de herinrichting van het Troelstraplein de oorspronkelijke Franse kalkstenen sculptuur zodanig beschadigd dat herstel of restauratie niet mogelijk bleek. Kunstenares Janny Brugman-de Vries heeft naar de beeltenis van het oorspronkelijke monument een nieuw reliëf vervaardigd in brons. Op 12 mei 2004 is dit vernieuwde monument onthuld.

Het bevrijdingsmonument herinnert de inwoners van Hengelo aan de bevrijding van de stad op 3 april 1945. 

Op 6 juni 1944 begon de geallieerde invasie in Normandië. D-day (decision day = dag van de beslissing) luidde de val in van het Derde Rijk van Hitler. Vervolgens ging op 17 september 1944 operatie ‘Market Garden’ van start, een grootscheeps offensief van 17 tot 26 september 1944 waarmee de geallieerden een bruggenhoofd over de grote rivieren in Nederland wilden veroveren door met luchtlandingstroepen in een bliksemsnelle aanval bruggen in Noord-Brabant en Gelderland veilig te stellen. Hierna zouden Britse grondtroepen deze bruggen gebruiken om door te storen naar het IJsselmeer.

Er werden drie complete divisies gedropt: de 101ste US Airborne Divisie bij Eindhoven en Veghel, de 82ste US Airborne Divisie bij Grave en Groesbeek en de 1ste Britse Airborne Divisie bij Arnhem en Oosterbeek. Bij de Amerikanen verliep alles vrij goed. De bruggen over de Maas en het Maas-Waalkanaal bij Heumen en de meeste bruggen nabij Eindboven vielen in hun handen en na harde strijd ook de Waalbrug bij Nijmegen. Maar de Rijnbrug bij Arnhem bleek een brug te ver. De Britse para’s werden verrast door Duitse pantsertroepen en moesten zich onder zware verliezen terugtrekken in de Betuwe.

Nadat de Slag om Arnhem werd verloren, is de aanval gestokt. Wel was dankzij de samenwerking van Amerikaanse en Engelse soldaten een deel van Noord-Brabant en Gelderland in geallieerde handen terechtgekomen, de zogeheten ‘Corridor’. In het deel van Nederland dat nog niet bevrijd was, kreeg de bevolking het tijdens de hongerwinter van 1944-1945 zwaar te verduren. Uiteindelijk kwam rond maart 1945 de bevrijding toch naderbij.

Hengelo
Ook in Hengelo maakte men zich op voor de komst van de geallieerden. De Nederlandse Binnenlandse Strijdkrachten probeerden door middel van sabotageacties de geallieerden zoveel mogelijk bij te staan. 

Op terugtocht naar het oosten werden in Hengelo door Duitse troepen de Oelerbrug, de Boekelosebrug en de brug bij de sluis opgeblazen. Ook de oude boerderij ‘De Waarbeek’ werd compleet verwoest. Tevens bestond de kans dat de elektriciteitscentrale tot ontploffing zou worden gebracht. Om dit te voorkomen kregen de Binnenlandse Strijdkrachten op 1 april 1945 (eerste paasdag) om 4 uur in de middag de opdracht om het Twentsch Centraal-station voor Stroomlevering te bezetten. Een groep van ongeveer 25 man probeerde de centrale te verdedigen en wist zo te voorkomen dat de Duitse troepen hun plan konden uitvoeren. Tijdens de actie wist een Duitse soldaat te ontkomen. Hij waarschuwde een groep SS’ers. Na de komst van een aantal Duitse militairen sloegen de verzetsmensen op de vlucht. Zij verlieten de centrale via de spoorwegovergang aan de Grobbenweg. Tijdens de vluchtpoging werden de BS’ers Theo van Loon en Frank Santman doodgeschoten. Verzetsman Adolf Nijhoff werd in de centrale gearresteerd en door de militairen ter plekke geëxecuteerd. De vierde man van het groepje raakte zwaargewond. Toen hij bij een boerderij aanklopte, heeft de boer hem in de schuur verstopt. Na de bevrijding zijn in de wijk Groot Driene drie straten naar de omgekomen verzetsmannen vernoemd.

De gevechtslinie kwam in de buurt van het kanaal te liggen. Zowel de geallieerden als de bezetter zochten dekking in de mangaten aan weerszijden van het kanaal. Op 3 april 1945 rukten de Engelse tanks op, waarmee het Duitse verzet snel werd gebroken. Toen de bevrijders de stad binnenreden, werden zij door de bevolking uitbundig toegejuicht.

Enkele uren voor de bevrijding is op de hoek van de Haaksbergerstraat en de Breemarsweg de verzetsstrijder Karel Gerard om het leven gekomen. Hij maakte deel uit van een verzetsgroep die de bezetter vanuit de slagerij Leverink bevocht. Nadat Karel Gerard door een scherpschutter werd doodgeschoten, werd ook de Duitse militair omgebracht. Zo waren deze twee mensen de laatste oorlogsslachtoffers van Hengelo.

Oprichting
De oprichting van het gedenkteken was een initiatief van buurtgemeenschap ‘Noord’.

Onthulling
Het monument is onthuld op 5 mei 1949. Het gedenkteken is na restauratie opnieuw onthuld op 12 mei 2004.

Bronnen

• Gemeente Hengelo;
• Oorlogsmonumenten Route (naar aanleiding W.O. II) Hengelo van 3 april-5 mei 1995.
• In het spoor van Market Garden – Monumenten en gedenktekens Noord-Brabant van Jacq van Eekelen e.a. (Den Dungen, Market Garden Comité, 1998).