Balderhaar, Joods monument

Vorm en materiaal
Het Joods momument in Balderhaar (Hardenberg) is een glasplaat van 140 x 98 cm, ingeklemd tussen twee betonnen, gebogen houders. Op de glasplaat is een tekst aangebracht. De gebogen houders zijn in de vorm van de palen van het hek van een werkkamp. Het gedenkteken staat op een gemetseld plateau, in de vorm van een Davidster.

Tekst
De tekst van het monument luidt:

´GEEF MIJ DE MOED OM ONRECHT TE ONDERKENNEN
OOK WAAR ´T DOOR EEUWEN VAN GEBRUIK GEWETTIGD WORDT,
DE VASTE WIL AAN ONRECHT NOOIT TE WENNEN,
OOK WAAR DE MACHT, HET WEG TE NEMEN, SCHORT.

JACQUELINE VAN DER WAALS

VANAF BEGIN 1942 – TIJDENS DE TWEEDE WERELDOORLOG –
WERDEN JOODSE LANDGENOTEN IN WERKKAMPEN ONDERGEBRACHT
OM DWANGARBEID TE VERRICHTEN. OP 2 EN 3 OKTOBER VAN DATZELFDE JAAR
WERDEN ZIJ ALLEN KAMP WESTERBORK EN VAN DAAR NAAR DUITSE
VERNIETIGINGSKAMPEN GEDEPORTEERD. SLECHTS WEINIGEN KEERDEN TERUG.

“HOE GAAT HET MET JULLIE ´K HOOP VAN GOED. HET ZAL WEL STIL IN DE STRAAT ZIJN NU ALLEN WEG ZIJN. MET MIJ GAAT HET OOK GOED, AL IS HET HIER VEEL LOOPEN EN HARD WERKEN, WAT MIJ NIET BEST AFGAAT, DAT JULLIE JE WEL BEGRIJPEN. MAAR AFFIJN MOED HOUDEN EN HOOPEN DAT WE ELKAAR WEER GAUW ZULLEN KUNNEN BEGROETEN.”

CITAAT UIT BRIEF VAN HARTOG GOSSCHALK, BALDERAAR 9 AUG. 1942.
HARTOG IS OP 28 FEBR. 1943 TE AUSCHWITZ OVERLEDEN. HIJ WAS 40 JAAR.´

Het monument in Balderhaar (Hardenberg) is ter nagedachtenis aan de Joodse slachtoffers die tewerk waren gesteld in werkkamp Balderhaar in de periode van 10 juli tot en met 3 oktober 1942. Vlakbij in Kloosterhaar was een tweede werkkamp. In deze twee werkkampen samen zaten ruim 170 Groningse Joodse mannen die gedwongen in de ontginning werkten. Op 3 oktober 1942 werden ze in het kader van de gezinshereniging overgebracht naar kamp Westerbork, waar hun vrouwen, kinderen en andere familieleden ook al naar toegebracht waren voor verdere transport naar de concentratie- en vernietigingskampen in Oost-Europa. Aldaar werden de meesten omgebracht.

De werkkampen in Nederland tijdens van de Tweede Wereldoorlog waren vaak al opgericht tijdens de crisis van de jaren ’30 om zo de werklozen van werk te voorzien. Deze kampen bleken uiteindelijk een voorportaal te zijn van de deportatie naar kamp Westerbork en vandaar naar de vernietigingskampen in het Oosten van Europa. De werkkampen waren belangrijk om de Joodse mannen van hun gezin te isoleren.

Werkkamp Balderhaar, iets buiten Kloosterhaar, had een capaciteit van 96 bedden, verdeeld over 12 barakken, en werd in mei 1938 eerst in gebruik genomen om Nederlandse werklozen te huisvesten die werden ingezet voor het ontginnen van woeste grond. In april 1942 werd het kamp ontruimd en gereed gemaakt voor de komst van Joodse dwangarbeiders. De Joodse mannen die in Balderhaar terechtkwamen, waren voornamelijk afkomstig uit de provincie en stad Groningen. Op 10 juli 1942 arriveerde de eerste groep dwangarbeiders.

Meinhard Gans beschreef op 11 juli 1942 de aankomst bij het kamp: ‘Zoals jullie al wel gehoord zullen hebben, zijn wij vrijdagmorgen vertrokken naar de werkkampen. Wij zijn ‘s morgens weggegaan om tien uur over Zwolle naar Mariënberg. Vandaar zijn we verder gegaan per bus en moesten we toen nog 15 km rijden en zijn we zo op de plaats van bestemming aangekomen. Het is hier niet slecht, maar ik ben erg zenuwachtig. Nu zitten we hier met negentig mensen uit Groningen en kennen we elkaar allemaal zo’n beetje. Dat is natuurlijk wel prettig.’

De groep Groninger mannen, later aangevuld met een aantal Brabanders, trof een werkkamp aan bestaande uit twee lange woonbarakken, waarin twaalf wooneenheden, een kantine, een keuken met een woongelegenheid voor de kok/beheerder, een washok en een schillenhok. Ondanks het harde werken hadden de mannen in het begin van hun verblijf in de werkkampen nog wel de nodige vrijheid en mochten zich in hun vrije tijd ook buiten het kamp begeven. In het voorjaar en de zomer van 1942 veranderden de omstandigheden in de werkkampen. Het werk werd zwaarder, de rantsoenen en lonen werden minder, verlof en bezoek werden beperkt. Op de brieven kwam censuur en er werd steeds zwaarder gestraft. De angst en onzekerheid werd groot toen de eerste deportaties naar kamp Westerbork begonnen. Omdat de mannen met hun familie herenigd zouden worden, melden sommigen zich vrijwillig aan.

‘We zitten nu hier al langer als negen weken en begin ik verschrikkelijk te verlangen naar mijn vrijheid. (…) Dat komt wel op de zenuwen aan hoor en als je er soms niet wat bij gestuurd kreeg, dan ging je helemaal kapot. ‘s Morgens een bordje pap wat de halve tijd niet te eten is en ik kan er ook niet tegen met mijn maag. Nu dan heb je zo’n heel klein kugje voor naar het werk en ‘s avonds een bordje kool of zoo, waar helemaal geen voeding in zit. Deze brief geef ik aan iemand mee die afgekeurd is (…). De brieven worden tegenwoordig ook open gemaakt. Dus moet u mij schrijven, blijf dan neutraal en schrijft u me dan ook niets over bonnen of zoo’, aldus Meinhard Gans.

Op de vroege ochtend van zaterdag 3 oktober 1942 werd kamp Balderhaar ontruimd. De mannen moesten, onder bewaking van Duitse soldaten, te voet van Balderhaar naar het NS-station in Bergentheim. Daar troffen ze de bewoners van het nabijgelegen kamp Kloosterhaar, dat gelijktijdig was ontruimd. Hun bagage werd op een platte boerenwagen gestapeld en nagebracht. Bij het station in Bergentheim hebben de mannen enige tijd moeten wachten op de trein die hen eerst naar Zwolle bracht. Vandaaruit werden ze doorgestuurd naar Westerbork. Enige maanden na het vertrek van de Joodse mannen werden in kamp Balderhaar gezinnen uit de gehele kuststreek gehuisvest. Hun woningen waren opgeëist om de aanleg van de Atlantikwall te kunnen uitvoeren. Na de oorlog werd het werkkamp Balderhaar is in 1953 ontruimd en voor afbraak verkocht.

Oprichting
De oprichting van het monument kwam van het initiatief van Freddie Ekkel en W. Reinders.

Onthulling
Het monument is onthuld in 2005.

Locatie
Het monument bevindt zich aan de Verlengde Broekdijk te Balderhaar.

Bronnen

• Stichting Een Joodse Erfenis;
• Historische Cartografie;
• Joodse Werkkampen;
• Joodse werkkampen Balderhaar en Kloosterhaar van Freddie Ekkel e.a. (Uitgeverij Werkgroep Joodse werkkampen, Kloosterhaar, 2005).