Apeldoorn, wandreliëf in ‘t Loohuys

Vorm en materiaal
Het wandreliëf in de gevel van 't Loohuys te Apeldoorn bestaat uit een mozaïek met daarop bevestigd negen boven elkaar geplaatste menselijke figuren, vervaardigd uit keramiek. Het wandreliëf is vier meter hoog en 50 centimeter breed.

Symboliek
De negen figuren beelden de geschiedenis van de inwoners van het voormalige psychiatrische centrum uit. De figuren representeren ieder tien jaar. Het onderste gedeelte, met vijf figuren, geeft het joodse tijdvak weer, dat eindigt in vuur en vlammen. De bovenste figuren symboliseren de christelijke periode van de inrichting. De onderste joodse gestalte staat op de rotsbodem van geloof, Thora en idealisme. Deze drie zijn in het mozaïek uitgebeeld. De vijf joodse figuren symboliseren vijf generaties die elkaar dragen. In dit deel van het mozaïek is de menora uitgebeeld, die symbool staat voor het eeuwige licht. De vijfde decade eindigt abrupt, in het mozaïek is hier een explosie van vuur en rook uitgebeeld die herinnert aan het tragische einde van de joodse bewoners van het huis. Daarop begint het werk opnieuw. Dit deel van het mozaïek laat een opengeslagen bijbel zien, een symbool voor Woord en Getuigenis. De bovenste figuur kijkt voor zich uit, dit representeert de toekomst. De achtergrond van de bovenste vier figuren wordt gevormd door een mozaïeken kruis. De blauwe lijnen in het mozaïek die het hele wandreliëf doorkruisen symboliseren de doorgaande stroom van de tijd.

Het wandreliëf in de gevel van ’t Loohuys herinnert aan de geschiedenis van de joodse, en later christelijke psychiatrische inrichting in het park ’s Heerenloo. Op 22 januari 1943 deporteerde de bezetter alle patiënten en het personeel dat hier verbleef. In totaal waren er ongeveer 1300 slachtoffers.

Op de plaats van 's Heerenloo aan de Zutphensestraat was tussen 1909 en 1943 een joodse inrichting gevestigd: Het Apeldoornsche Bosch voor psychiatrische patiënten en het Paedagogium Achisomog voor zwakzinnige, zwakbegaafde en moeilijk opvoedbare kinderen.

De psychiatrische inrichting werd in 1909 geopend als instelling van de Vereniging Centraal-Israëlitisch Krankzinnigengesticht in Nederland. Het gesticht groeide uit tot de grootste joodse inrichting in Nederland en had vlak voor de Tweede Wereldoorlog een opnamecapaciteit van ruim 000 patiënten.

In het eerste jaar van de oorlog werden ruim 100 patiënten meer opgenomen dan de inrichting eigenlijk plaatsen kon. Het merendeel van hen kwam uit het doorgangskamp Westerbork. Op 1 april 1942 kreeg de inrichting de verordening opgelegd: alle niet-joodse personeelsleden moesten ontslagen worden. Ruim een derde van het personeel verliet de inrichting. Nadien werd het personeelstekort ruimschoots opgevuld met de komst van joodse mensen uit met name Amsterdam. Men had het idee dat 'Het Apeldoornsche Bosch' door de bezetter met rust gelaten zou worden en probeerde zo te ontkomen aan een dreigende deportatie. Indertijd kreeg de inrichting de bijnaam 'Jodenhemel'.

Op 11 januari 1943 kwam commandant Aus der Fünten ('Hauptsturmführer van de Zentralstelle für jüdische Auswanderung') naar het inrichtingsterrein kijken. Een week later, op 20 januari, arriveerde een groep van ongeveer honderd mannen van de Ordedienst uit Westerbork (de kamppolitie, bestaande uit Duitse en Nederlandse joden). Diezelfde dag vertelde de spoorwegbeambte Harmannus Kalkema dat op het station van Apeldoorn een trein van veertig wagons met plaats voor zeker 1500 personen in gereedheid werd gebracht. Ongeveer de helft van het personeel (circa 175 personen) en tachtig patiënten zagen kans tijdig te vluchten.

De volgende dag werd het terrein door de Grüne Polizei omsingeld. Onder leiding van Aus der Fünten werd 'Het Apeldoornsche Bosch' ontruimd. Om zeven uur in de ochtend vertrok de trein met circa 1300 joden via Westerbork naar het concentratiekamp Auschwitz-Birkenau. Van de patiënten en het begeleidende personeel werd nooit meer iets vernomen. Van het overige weggevoerde personeel hebben waarschijnlijk slechts veertien mensen de kampen overleefd.

Na de oorlog zijn er nooit meer joodse psychiatrische patiënten gehuisvest. Wel maakte het Paedagogium Achisomog er een nieuwe start met zeven joodse kinderen die de oorlog overleefd hadden.

Het Apeldoornsche Bosch bleek veel te groot om er weer een complete joodse bestemming aan te geven, omdat maar zo weinig joden de oorlog overleefd hadden. Daarom werd het gebouwencomplex verkocht aan het rijk. Later werd het eigendom van ‘s Heerenloo en kreeg het de naam: Groot Schuylenburg (nu 's Heerenloo, Midden-Nederland). Het werd daarmee een christelijke inrichting voor psychiatrische patiënten. Het Paedagogium Achisomog bleef met een aantal zwakzinnige kinderen tot 1966 gehuisvest op het terrein aan de Zutphensestraat. Toen verhuisden ze naar Amersfoort, waar sinds 1960 een kleine inrichting is voor joodse psychiatrische patiënten, de Sinaïkliniek.

Oprichting
De geschiedenis van Het Apeldoornsche Bosch raakte in de vergetelheid. De meeste werknemers van Groot Schuylenburg wisten zelfs niet wat er in de oorlog was gebeurd in de inrichting. Er was ook niets op het terrein dat verwees naar de gebeurtenissen op 22 januari 1943. Om deze reden werd er besloten om een monument op te richten dat de geschiedenis van Het Apeldoornsche Bosch en Groot Schuylenburg symboliseert.

Onthulling
Het wandreliëf is onthuld in 1982.

Locatie
Het wandreliëf bevindt zich in de gevel bij de hoofdingang van 't Loohuys, het hoofdgebouw van park 's Heerenloo Midden-Nederland (voorheen Groot-Schuylenburg) te Apeldoorn. De ingang van het park bevindt zich bij de kruising Ericalaan/Zutphensestraat.

Bronnen

• De heer Jan Heerze;
• www.apeldoornendeoorlog.nl;
• Apeldoorn '40-'45, het verhaal achter de Apeldoornse oorlogsmonumenten van Jan Heerze en Jelle Reitsma (Apeldoorn, 2006).