‘s-Hertogenbosch, ‘Indië-monument’

Vorm en materiaal
Het ‘Indië-monument’ in ‘s-Hertogenbosch bestaat uit een aantal onderdelen. Centraal staat een altaarbeeld, bekroond met een bronzen lotusbloem. Boven in het altaarbeeld bevinden zich twee uitsparingen als kommen, waarin bloemen en kaarsen kunnen worden geplaatst. Achter het altaarbeeld ligt op de grond een hardstenen, halve cirkel met tekst. Daarachter bevindt zich een uit rode bakstenen opgetrokken, taps toelopende muur, waarin 35 bronzen naamplaatjes en twee plaatjes met het logo van het KNIL en het ereteken voor ‘Orde en Vrede’ (bestaande uit een helm, zwaard en palmtak) zijn aangebracht. Twee bronzen pilaren vormen de entree tot het monument. De zuilen zijn 4 meter hoog. Het geheel is geplaatst op een cirkelvormig plateau.

Tekst
De tekst op de betonnen ring luidt:

‘MET RESPECT VOOR ALLE GEVALLENEN HERDENKEN WIJ HEN DIE ONS ONTNOMEN ZIJN TIJDENS DE STRIJD IN EN OM HET VOORMALIG NEDERLANDS OOST-INDIË EN NIEUW-GUINEA. 1941-1962.
“LAAT ONS BIJ JULLIE ZIJN…
…WIJ MOESTEN AL ZOVEEL MISSEN.”

Symboliek
Beeldend kunstenares Saskia Vermeesch uit Deurne wist heel goed waar ze aan begon, toen de Stichting Gedenkteken Indiëgangers ‘s-Hertogenbosch haar vroeg een Indië-monument te ontwerpen. Haar eigen Indische achtergrond en haar fascinatie voor rituelen en symbolen waren daarbij haar inspiratiebronnen.

Vermeesch: ‘Mezelf verdiepend in de opdracht heb ik geprobeerd inzicht te verkrijgen in de tragische gebeurtenissen die zich hebben afgespeeld in en om het voormalige Nederlands Oost-Indië en Nieuw-Guinea. Ik ben doordrongen van het besef dat mijn beeld altijd beperkt zal zijn, maar de verhalen die mij zijn verteld door de oud-Indiëgangers waren zeer verhelderend en zijn van grote invloed geweest op mijn werk. Vooral de verzoenende houding van de oud-strijders jegens het Indonesische volk heeft mij zeer geïnspireerd. Temeer daar ik dezelfde houding in Indonesië heb mogen ervaren. Daarom heb ik de keuze gemaakt om de sierlijke lijn uit de Indonesische bouwkunst samen te laten smelten met de strakkere lijn uit de West-Europese architectuur en zo een beeld te vormen dat verzoening in zijn uiterlijk met zich meedraagt. Een monument is een plek voor bezinning, gedenken, rust en intimiteit. Het moet voor mij het gevoel van een tempel uitdragen.

Tempels in Indonesië vormen monumenten in het landschap, rijk en sierlijk gebouwd, rustig en besloten in hun waardigheid. Zij vormen een plaats voor rijke en rustige momenten van verering, van concentratie in het dagelijkse leven. Geen tempel is gelijk aan de andere, maar ze gaan alle uit van een grondplan. De heilige plaats wordt omgeven door een muur van zachte tufsteen of rode baksteen. Het ommuurde terrein wordt vervolgens in twee of drie hoven verdeeld: de eerste van de drie open, de andere twee afgesloten door weer een muur. Daarin een hoge toegangspoort, die meestal bestaat uit twee langgerekte pilaren. Dit gegeven heeft als uitgangspunt gediend voor het ontwerp.

Als plattegrond heb ik gekozen voor een cirkel die wordt omschreven door een denkbeeldig vierkant; verhoudingen die vaak als uitgangspunt dienen voor heilige bouwwerken. De cirkel wordt evenals bij de tempel omgeven door een muur. Deze muur beslaat bijna de halve omtrek zodat er wél een intieme, maar géén omsloten ruimte ontstaat. De randvorm van de met, volgens oud-procédé gebakken, bakstenen opgebouwde muur is geïnspireerd op de vorm van een berg. De bergen in Indonesië zijn heilige plaatsen en de woonplaatsen van de goden. In het ontoegankelijke woud, hoog boven de velden een woonoorden van de mensen, is de atmosfeer vervuld van levenskracht. Hierheen keren de geesten van de overledenen terug. Dit monument wordt opgericht voor omgekomen Indiëgangers. Daarom vond ik deze bergvorm toepasselijk als muur.

Vanuit het gras betreedt men de cirkel, symbolisch de ‘eerste hof’. Vervolgens komt men via een hoge toegangspoort (de ‘tweede hof’) in de ‘derde hof’. De lijn van de bronzen toegangspoortzuilen is afgeleid van een batikpatroon. Dit patroon wordt specifiek toegepast in doeken die gebruikt worden voor ceremoniële doeleinden. De toegangspoort in een tempel vormt een letterlijke overgang van de materiële wereld naar de immateriële wereld van goden en overledenen. De derde hof van het monument, die door de bronzen zuilen wordt betreden, vormt dan ook het heiligste gedeelte, waar ruimte is voor gedenken en bezinning. De hardstenen halve cirkel draagt de tekst voor het monument.

Het bronzen beeld dat in de ruimte van de hardstenen cirkel staat, is geïnspireerd op de vorm van een altaar. Het beeld draagt een lotus die ontstijgt uit het water. De lotus is een bloem die heel diep in de aarde wortelt. Via de lange stengel zoekt de bloem een weg naar het licht. De lotus ontstijgt het water, waarna hij zich in de volle zon kan openen. De lotus wordt daarom in verband gebracht met de cirkel van het leven, van geboorte tot dood. In het beeld heb ik gekozen voor de lotus die op het punt staat om open te gaan. De jonge Indiëgangers waren in de vroege bloei van hun leven, waarbij de bladeren van de lotus zich juist wilden ontvouwen. Helaas hebben ze zich voor deze jongens nooit mogen openen.

De namen van de omgekomenen zijn op bronzen plaatjes ter grootte van een baksteen in de muur gemetseld. Een eerbiedige plek in de heilige berg. Tevens zullen het logo van het KNIL en het teken van ‘Orde en Vrede’ als bronzen plaatjes in de muur verwerkt worden. Rondom het altaarbeeld is plaats voor het leggen van bloemen en in het beeld zijn twee uitsparingen als kommen, waarin men bij herdenkingen water kan schenken en bloemen (zonder steel) kan laten drijven als offer.

Het monument kent veel verborgen symbolen, die zowel de uiterlijke als de innerlijke kracht van het monument versterken. In het monument zijn kristallen en kristal-mandala’s verwerkt. De zwarte toermalijn en het bergkristal staan voor hemel en aarde. De gekleurde kristal-mandala’s staan voor de karakters van alle leven in hun overgangsfase tussen hemel en aarde. De gebruikte combinatie zuivert deze plek van disharmonie, waardoor de stilte zich verdiept in volle verbondenheid. Voor dit herdenkingsmonument betekent dit: eerbetoon zonder kleuring. Diepe en oprechte gevoelens en emoties kunnen in hun volle harmonie treden met de herinneringen aan de gevallenen.’

Het ‘Indië-monument’ in ‘s-Hertogenbosch is opgericht ter nagedachtenis aan 35 Bosschenaren die als dienstplichtig militair in het KNIL maar ook als oorlogsvrijwilligers tijdens de strijd in en om het voormalige Nederlands Oost-Indië en Nieuw-Guinea in de periode 1944 – 1962 zijn omgekomen. Tevens is de tekst bij het gedenkteken een uiting van respect voor alle slachtoffers die in deze oorlog om het leven zijn gekomen, zowel aan Indonesische als aan Nederlandse zijde.

Een aantal van de namen van de slachtoffers luiden:

J.G.M. Claassen, A.J.H. van Gestel, M.G.N.A. Govers, H.J. van Hassel, C. van der Heijden, A.M. Henskens, Th. van den Heuvel, G.P.L. Hopstaken, W.B. Houdijk, F.J. van Iersel, J.Ph.W. Jansen, A.F. Kok, G. Kooij, J.W. van de Leemput, ? van de Linde, L.J.J.M. Meuwese, Th.A.J. Michels, L.J. Moerkens, A.J. van Schijndel, J.W.A. Sledsens, A.J.H. Tiebosch, H.K.J. Vink, M. de Voigt en A.C.M. van Wamel.

Twee van de Bossche militairen sneuvelden in de Javazee. Elf van hen behoorden tot het KNIL (Koninklijk Nederlandsch Indisch Leger) en hebben de bezetting van de Japanners meegemaakt met alle ontberingen in de kampen.

Oprichting
De oprichting van het gedenkteken was een initiatief van de Stichting Gedenkteken Indiëgangers ‘s-Hertogenbosch. Vijf jaar is gewerkt aan de totstandkoming van het gedenkteken. De opdracht van het monument werd begeleid door de Nieuwe Brabantse Kunst Stichtiing, Breda (NKBS) en luidde: ‘Het [monument] moet in zeggingskracht ruimte bieden voor een moment van bezinning op de gebeurtenissen van toen, te weten in en om het voormalige Nederlands Oost-Indië en Nieuw-Guinea.’ Bouwgroep Moonen en een aantal uitvoerende bedrijven, zoals bronsgieterij Ton van Schalen (Someren), Steenhouwerij Utens (Echt), Houtdraaierij de Rooij (Middelbeers) en Alco lettering (Helmond), hebben het ontwerp in samenwerking met Saskia Vermeesch uitgevoerd. Het gedenkteken kostte 70.000 euro. De realisatie van dit monument is tot stand gekomen met subsidies van en sponsoring door de navolgende instanties en bedrijven: de gemeente ‘s-Hertogenbosch, de provincie Noord-Brabant, het Prins Bernhard Cultuurfonds ‘s-Hertogenbosch, het Pensioenfonds van de Burgt, Stichting Fondsenwerving Militaire Oorlogs- en Dienstslachtoffers, NR G Benelux BV, Heijmans NV, Rabobank ‘s-Hertogenbosch, Albert Verlinde Producties, Twin Den Bosch BV, de heer Jacques Stienstra, Appel BV, de heer L.E.M. Rits, Moonen Bouwbedrijf BV, Moonen Schildersbedrijf BV, Stichting van der Lindenfonds, ING Bank ‘s-Hertogenbosch, en door vele grote en kleine giften van nabestaanden, veteranen, vrienden en bekenden van de omgekomen militairen, alsmede van meelevende burgers.

Aanvankelijk zou het gedenkteken worden geplaatst in het perk langs de Hertog Hendriksingel en de Pettelaarseweg. Tegen die plannen rees enorm verzet van omwonenden, die eisten dat een dergelijk bouwwerk niet voor hun deur zou verrijzen. Na alle ophef zocht de Stichting Gedenkteken Indiëgangers noodgedwongen naar een nieuwe locatie. In overleg met de gemeente werd dat de Zuiderparkweg. Achteraf bezien een mooiere plek, volgens voorzitter Ton Hoes: ‘We wilden het alleen wat dichter in de buurt van de bestaande oorlogsmonumenten aan de Hekellaan en in Casinotuin hebben. Dat is niet gelukt. […] Toen we vijf jaar geleden met de eerste schetsen bij de gemeente kwamen, noemde ze het een apart monument, een aanwinst voor de stad.’ Over de betekenis van het monument heeft de heer Hoes het volgende gezegd: ‘Zelf ben ik als vrijwilliger naar Indië gegaan. De meeste soldaten in de strijd in Indië waren echter van oorsprong geen vrijwilligers, maar dienstplichtig militairen. Zij zijn daar uitgezonden voor hun vaderland. Des te meer reden om hun inzet te gedenken in een monument. Zij hebben het verdiend.’

Onthulling
Het monument is onthuld op 10 juli 2004 door burgemeester mr. dr. A.G.J.M. Rombouts en luitenant-generaal A.P.P.M. van Baal. Na de onthulling gaf ontwerpster Saskia Vermeesch een uitleg over de symboliek van het monument, daarna volgden een bloemenhulde door leerlingen van het Sint-Janslyceum en een dodenappél door de kolonel der Mariniers b.d. A.H.P. Knoppien en luitenant-kolonel der Infanterie b.d. A.W. van As, respectievelijk voorzitter en lid van het Algemeen Bestuur van de Stichting Veteranenplatform. De Taptoe werd geblazen. De één minuut stilte werd afgesloten met het Wilhelmus. De plechtigheid werd afgesloten met een defilé langs het monument.

Locatie
Het monument is geplaatst in het plantsoen langs de Zuiderparkweg, gelegen aan de zuidrand van het Zuiderpark te ‘s-Hertogenbosch.

Bronnen

• Beeldend kunstenares Saskia Vermeesch;
• Persbericht Indië-monument ‘s-Hertogenbosch door Jessica Hagenaars, 2004;
• Brabants Dagblad van 5 april 2003;
• www.bastionoranje.nl;
• Esther Captain (2010), ‘Indië-monumenten in Den Bosch’ in: Madelon de Keizer en Marije Plomp (red.), Een open zenuw. Hoe wij ons de Tweede Wereldoorlog herinneren. Amsterdam: Bert Bakker, 265-274.