Het monument
Vorm en materiaal
Het monument 'De Ladder' in Amersfoort is uitgevoerd in brons. Het is 14 meter hoog.
Symboliek
Ontwerper Armando omschrijft het kunstwerk als volgt:
'De ladder van het kamp
Lang, lang geleden, als was het de dag van gisteren, werd dit kleine land door een groot land kwaadschiks veroverd. De veroveraar werd 'de bezetter' genoemd, voor velen was hij van nu af aan 'de vijand'. Hij maakte zich meester en zette naar z'n hand, want hij meende zeker te weten wat goed was: hij verkondigde een leer. En wie denkt de wijsheid in pacht te hebben, moet andere meningen tot zwijgen brengen. Mensen die afwijkende meningen hadden, laat staan zij die tot daden overgingen, werden opgesloten in oorden, waar ze gretig vernederd werden.
Er was zo'n oord in Amersfoort, beter gezegd bij Amersfoort. Het werd 'het kamp' genoemd. Kamp Amersfoort.
Ik was destijds toevallig in de buurt. Regelmatig zag ik de gevangenen voorbij lopen en ik zag niet alleen, ik bekeek ze ook.
Toen men mij vroeg om over een sculptuur voor het kamp na te denken, was dat voor mij een buitengewoon indringende vraag, want het kamp is nooit een dag uit m'n gedachten geweest.
Het verzoek kwam op een merkwaardig moment, want het laatste jaar hield ik me bezig met het motief van de ladder, en er is, naar mijn mening, voor deze plek geen beter motief denkbaar dan een reusachtige ladder.
Waarom een ladder.
Een ladder verbindt laag met hoog, maar waarschijnlijk ook hoog met laag. Een ladder verbindt aarde en hemel, belichaamt het reikhalzen naar datgene wat hoger is dan het menselijke. De ladder als troost, als vluchtweg. Een ladder kan hulp van boven brengen. Velen hoopten toentertijd op hulp van boven, sommigen gaf hulp van boven kracht.
Voor mij heeft de ladder van het kamp nog een andere betekenis.
Zelfs de vijand, in de gedaante van een bewaker, had een ladder nodig om op de plaats te komen waar hij thuishoorde en huishield: de wachttoren. Daar kon hij op de gevangenen neerkijken, hij hield ze vandaaruit in toom, omdat hij een wapen en de macht had. Maar hier is slechts sprake van het armzalige laddertje dat bestemd was voor de knechten van de plek, de knechten van de kerfstok.
De gevangenen hadden geen wapens, maar ze hadden een veel hogere ladder tot hun beschikking dan de vijand, al was het dan een denkbeeldige ladder. Het was de ladder van de gedachten, want de gedachten zijn vrij. Via deze ladder vertrokken de wensen en verlangens der gevangenen en er kwamen ongetwijfeld gedachten en wensen van elders terug. De ladder was er dus al. De ladder is juist in die barse jaren ontstaan. Maar hij was tot nu toe niet zichtbaar.
Ook deze ladder is geen echte ladder. Het is een kunstwerk dat aan een ladder doet denken. Het is de ladder van het kamp, de ladder van de plek. Hij is groot en hoog, en, naar ik hoop, trots en ongenaakbaar. Hij is van brons.
Armando.'
De geschiedenis
Het monument 'De Ladder' herinnert de inwoners van Amersfoort aan het 'Polizeiliche Durchgangslager Amersfoort', waar de bezetter gedurende de jaren 1941-1945 meer dan 35.000 mensen heeft opgesloten. Velen werden verwaarloosd, mishandeld en op transport gesteld naar vernietigingskampen in Duitsland en Polen.
Kamp Amersfoort was vooral een strafkamp, dat onderdeel uitmaakte van het onderdrukkende systeem van de bezetter. Gevangenen werden via schijnprocessen veroordeeld, gedeporteerd of simpelweg vermoord. In de eerste periode, vanaf 18 augustus 1941 tot maart 1943, vormde het kamp de enige grote 'vergaarbak' van gevangenen die de Sicherheitsdienst bezat. Op 18 augustus 1941 arriveerde de eerste groep gevangenen (bijna 200 communisten uit kamp Schoorl). In de tweede periode, van augustus 1941 tot maart 1943, is Amersfoort een hongerkamp geweest. De gevangenen vermagerden in een angstwekkend tempo, maar voedselpakketten mochten ze niet ontvangen. In 1942 werd het kamp aanzienlijk uitgebreid tot zo'n 4.000 slaapplaatsen.
Half april 1945 startte het Canadese offensief aan de oostzijde van de IJssel. Op 19 april 1945 werd officieel bevestigd door SS-Brigadeführer und Generalmajor der Polizei Schongarth dat Kamp Amersfoort met circa 500 gevangenen diende te worden overgedragen aan het Rode Kruis. Na de capitulatie van de bezetter op 5 mei 1945, werden de nog aanwezige gevangenen voorzien van een Rode-Kruispaspoort en konden zij het kamp verlaten. Naar schatting zijn er meer dan 35.000 gevangenen geregistreerd, waarvan er meer dan 19.000 naar Duitsland op transport zijn gegaan. Ten minste 658 gevangenen zijn overleden als gevolg van hun verblijf in Kamp Amersfoort. Van deze 658 zijn meer dan 428 gevangenen in de nabije omgeving van Kamp Amersfoort geëxecuteerd. Veel omgekomen kampgevangenen werden herbegraven op de Amersfoortse begraafplaats Rusthof.
Na de bevrijding werden NSB'ers en collaborateurs opgepakt. Al spoedig zaten er 2.500 mannen en 1.000 vrouwen en kinderen gevangen in Amersfoort. Het rapport Kamptoestanden van dr. Van der Vaart Smit maakt melding van mishandelingen waaraan politieke verdachten hebben blootgestaan: 'De mishandelingen en folteringen na mei 1945, waar duizenden personen aan waren blootgesteld waren geen 'spontane reacties' van volksgenoten op de jarenlange onderdrukking, maar waren handelingen van misdadigers.'
Oprichting
Ter gelegenheid van een grote manifestatie rond Armando verzocht de Culturele Raad Armando de kunstenaar een groot beeld te maken. Bij het maken van de sculptuur heeft Armando rekening gehouden met de historie van de omgeving. Op de betekenis die Armando aan het kunstwerk geeft, is aanvankelijk kritiek geleverd door voormalige verzetslieden. 'Armando's krachtpatserij' symboliseerde in hun ogen 'de blik van de passieve toeschouwer'. Ook vonden zij dat het als sculptuur 'in wezen niets anders was dan een vette houtskooltekening in de ruimte'.
Onthulling
Het monument is onthuld op 24 september 1994.
Oorlogsslachtoffers
Er zijn nog geen personen uit de database van de Oorlogsgravenstichting gekoppeld aan dit monument.
De Oorlogsgravenstichting heeft een database met namen en verhalen van oorlogsslachtoffers. Veel van deze slachtoffers worden herdacht door middel van een monument. Wilt u ons helpen om de namen en verhalen van slachtoffers te koppelen aan het monument waarop hun naam vermeld staat? Kijk dan op de website van de Oorlogsgravenstichting, ziet u in de database een naam die ook voorkomt op dit monument? Maak dan een account aan en koppel de persoon uit de database aan dit monument. Enkele dagen na de koppeling verschijnt de naam van het slachtoffer op deze pagina.
Meer informatie
Locatie
Het monument is geplaatst op de hoek Leusderweg / Laan 1914, bij het viaduct over de A28 te Amersfoort.
Bronnen
- Armando’s: de thema’s, Armando (Amersfoort, Amersfoortse Culturele Raad, Zonnehof-reeks nr. 5, 1993);
- Oorlogsmonumenten in de Provincie Utrecht, Ingrid van Beuzekom, Roland Blijdenstijn en Rob van Olderen (Utrecht, Stichting Matrijs, uit de Stichtse Monumenten Reeks, 1995);
- www.kampamersfoort.nl.
