Leusden, Nationaal Monument Kamp Amersfoort

Vorm en materiaal
Het Nationaal Monument Kamp Amersfoort in Leusden is een beeld van een staande mannenfiguur. Het beeld is geplaatst op een cirkelvormig mozaïek met vijf vredesduiven. Het beeld is 3 meter 50 hoog.

Symboliek
De mannenfiguur is een gevangene voor het vuurpeloton. De gebalde vuist van de man is een teken van machteloze woede en een ongebroken wil. De vijf vredesduiven verwijzen naar de oorlogsjaren. Officieel heet het gedenkteken ‘Gevangene voor het vuurpeloton’, maar in de volksmond wordt het beeld ‘De Stenen Man’ genoemd.

Restauratie
Op 18 maart 2003 is de restauratie van het beeld afgerond. Bovendien is bij de voormalige schietbaan waar het beeld is geplaatst, het pad gereconstrueerd en zijn de taluds hersteld.

Het Nationaal Monument Kamp Amersfoort in Leusden herinnert aan het ‘Polizeiliche Durchgangslager Amersfoort’, waar gedurende de jaren 1941-1945 meer dan 35.000 mensen werden opgesloten.

Tijdens de mobilisatie werden in Amersfoort barakkenkampen geplaatst. In 1939 was hier het 16e Regiment Infanterie gelegerd. Na de inval van het Duitse leger op 10 mei 1940 werd snel duidelijk dat het Nederlandse leger geen stand kon houden. Een jaar na de capitulatie, in het voorjaar van 1941, begon de SS het barakkencomplex in te richten als concentratiekamp.

In de eerste periode, vanaf 18 augustus 1941 tot maart 1943, vormde het kamp de enige grote ‘vergaarbak’ van gevangenen die de Sicherheitsdienst bezat. Op 18 augustus 1941 arriveerde de eerste groep gevangenen (bijna 200 communisten uit kamp Schoorl). In de tweede periode, van augustus 1941 tot maart 1943, is Amersfoort een hongerkamp geweest. De gevangenen vermagerden in een angstwekkend tempo, maar voedselpakketten mochten ze niet ontvangen. In 1942 werd het kamp aanzienlijk uitgebreid tot zo’n 4.000 slaapplaatsen.

Half april 1945 startte het Canadese offensief aan de oostzijde van de IJssel. Op 20 april 1945 verlieten kampcommandant K.P. Berg en de staf het kamp. Na de capitulatie van de bezetter op avond van 4 mei 1945 (de capitulatie trad in werking om 08:00 uur op 5 mei) werden de nog aanwezige gevangenen voorzien van een Rode-Kruispaspoort en konden zij het kamp te verlaten. Naar schatting zijn er meer dan 35.000 gevangenen geregistreerd, waarvan er meer dan 19.000 naar Duitsland op transport zijn gegaan. Ten minste 658 gevangenen zijn overleden als gevolg van hun verblijf in Kamp Amersfoort. Van deze 658 zijn meer dan 428 gevangenen in de nabije omgeving van Kamp Amersfoort geëxecuteerd. Veel omgekomen kampgevangenen werden herbegraven op de Amersfoortse begraafplaats Rusthof.

Na de bevrijding werden NSB’ers en collaborateurs opgepakt. Al spoedig zaten er 2.500 mannen en 1.000 vrouwen en kinderen gevangen in Amersfoort. Het rapport Kamptoestanden van dr. Van der Vaart Smit maakt melding van mishandelingen waaraan politieke verdachten hebben blootgestaan: ‘De mishandelingen en folteringen na mei 1945, waar duizenden personen aan waren blootgesteld waren geen ‘spontane reacties’ van volksgenoten op de jarenlange onderdrukking, maar waren handelingen van misdadigers.’

In 1967 en 1968 zijn alle barakken van het voormalige Kamp Amersfoort gesloopt. Bij de sloop kwam een muurschildering aan het licht. Deze ontdekking en het besef dat er voor het nageslacht iets moest worden bewaard, zorgde ervoor dat in 1972 een gebouwtje werd ingericht om te gedenken. Ondanks de ingrijpende veranderingen die het gebied heeft ondergaan, blijft het voormalige kamp met de naastgelegen omgeving een indrukwekkende plaats om te bezoeken.

Oprichting
Het benodigde geld werd bijeengebracht door het ‘Gevangenencomité Kamp Amersfoort’. ‘De Stenen Man’ is op de 350 meter lange schietbaan geplaatst, die onder barbaarse omstandigheden door gevangenen is uitgegraven. Deze plek was een van de vele fusilladeplaatsen in de omgeving. Direct na de oorlog werden in de schietbaan enkele massagraven blootgelegd. Aan het einde van de schietbaan vond men het graf van 49 gevangenen die werden gefusilleerd als represaille voor de aanslag op ‘SS-Obergruppenführer’ Hanns Albin Rauter. Op dit graf staat nu ‘De Stenen Man’.

Onthulling
Op 23 september 1950 werd een voorlopig monument onthuld in de vorm van een groot wit kruis. Het definitieve monument, ‘Gevangene voor het vuurpeloton’ genaamd, is op 14 mei 1953 onthuld door minister-president W. Drees. De staatsman had zelf in Haaren en Buchenwald gevangen gezeten en hield bij de onthulling een verzoenende toespraak om de religieuze, sociale en politieke van destijd terug te dringen.

Locatie
Het monument is geplaatst bij het voormalige Kamp Amersfoort, gelegen aan de Appelweg te Leusden. De gedenkplaats is gelegen op het terrein van het politieopleidingscentrum IBP-Leusden. Tegenover de ingang van de gedenkplaats ligt het pad naar de fusilladeplaats en het Nationaal Monument Kamp Amersfoort. De omgeving leent zich goed voor een wandeling of rondleiding langs de verschillende gedenkplaatsen. De Gedenkplaats is te bezoeken van maandag t/m vrijdag van 08.00 uur tot 18.00 uur.

Bronnen

• Informatiebulletin van Stichting Nationaal Monument Kamp amersfoort, no. 5/april 2003;
• Sta een ogenblik stil… Monumentenboek 1940/1945 van Wim Ramaker en Ben van Bohemen. (Kampen, Uitgeversmaatschappij J.H. Kok Matrijs, 1980). ISBN 90 242 0185 3;
• Oorlogsmonumenten in de Provincie Utrecht, Ingrid van Beuzekom, Roland Blijdenstijn en Rob van Olderen. Stichtse Monumenten Reeks (Utrecht, Uitgeverij Matrijs, 1995). ISBN 90 5345 062 9;
• www.kampamersfoort.nl.

Voor meer informatie
Verborgen, niet vergeten, RTV Utrecht, 7 april 2012.