Loenen, Ereveld Loenen

Vorm en materiaal
Het Ereveld Loenen (gemeente Apeldoorn) herbergt de graven van 4.000 oorlogsslachtoffers. Het dennenbos op de begraafplaats wordt doorsneden met slingerende paden, waaraan de graven zich bevinden onder een liggende, vlakke steen.

Het ereveld heeft een eenvoudige maar monumentale entree: twee lage rietgedekte gebouwen verbonden door een gebogen muur. In het entreegebouw bevindt zich een presentatie in woord en beeld over de Tweede Wereldoorlog, de concentratiekampen en de oorlogsbegraafplaatsen over de hele wereld. Bij de ingang is een breed pad aangelegd. Aan het einde van dit pad staat het monument ‘De Vallende Man’. Het is een bronzen beeld van een achterovervallende, naakte mannenfiguur. Het beeld is geplaatst op een sokkel van Franse kalksteen.

Naast het beeld is een witte, rietgedekte kapel geplaatst. In het koor van deze kapel staat een eikenhouten schrijn, waarin 42 gedenkboeken worden bewaard met de namen van 125.000 Nederlandse oorlogsslachtoffers wiens stoffelijke resten nooit zijn gevonden. Eén boek ligt altijd opengeslagen. Dagelijks wordt een bladzijde omgeslagen door de opzichter van het Ereveld.

Langs de wanden van de kapel staan twee urnen: één met asresten uit het concentratiekamp Buchenwald, één met aarde uit de concentratiekampen Majdanek, Sobibor en Treblinka.

In de kapel bevindt zich ook een wandbord met de namen van de omgekomen Engelandvaarders. Dit wandbord hing tijdens de Tweede Wereldoorlog in ‘Oranje Haven’, het Londense trefpunt van de Engelandvaarders.

Tevens bevindt zich in de kapel een plaquette ter nagedachtenis aan hen die in het Verre Oosten tussen december 1941 en augustus 1945 een zeemansgraf vonden. Dit zijn onder andere de slachtoffers van een grote scheepsramp: op 18 september 1944 werd het Japanse troepentransportschip Junyo Maru bij Sumatra tot zinken gebracht door de geallieerden. Meer dan 5600 mensen verloren hier het leven, onder wie ongeveer 2500 Nederlandse krijgsgevangenen.

Achter de kapel staat een barakkensteen, uitgevoerd in graniet dat afkomstig is uit de steengroeve van het concentratiekamp Natzweiler. In een nis is een urn geplaatst met aarde afkomstig van de executieplaats van het kamp. Op de gedenksteen is een plaquette bevestigd.

Achter de kapel ligt een open heideveld met aan het einde een groot, wit kruis. Dit teken van rouw en bezinning staat in het hart van de erebegraafplaats.

Naast het kruis is het ‘Centraal monument’ van de Oorlogsgravenstichting geplaatst. Dit is een kalkstenen gedenksteen waarop een plaquette is bevestigd. Op de plaquette is in reliëf de Nederlandse leeuw aangebracht.

Op de bodem van een oude leemkuil in het bos bevindt zich het ‘Monument voor de onbekende verzetsstrijder’. Het is een grote, komvormige kalkstenen schaal op een voetstuk. In het hart van de schaal is de Nederlandse leeuw uitgehouwen.

Teksten
De tekst op de plaquette in de kapel luidt:

‘TER NAGEDACHTENIS AAN ALLEN, DIE ALS
ONDERDAAN VAN HET KONINKRIJK DER NEDERLANDEN
EEN ZEEMANSGRAF VONDEN IN HET VERRE OOSTEN.
DEC. ’41 – AUG. ’45
STICHTING HERDENKING
JUNYO MARU – SUMATRA 18.9.1986′.

De tekst op de barakkensteen luidt:

’17 IV 1943′
‘GEBOUWEN IN STEEN VAN:
ONTVANGEN UIT ‘T HART IN:
NATZWEILER
SYMBOOL VAN GEDENKEN DOOR’.

De tekst op de plaquette op de steen luidt:

‘TER HERINNERING AAN
DE DODEN VAN NATZWEILER
1940 – 1945
NED. VER. VAN EX-POLITIEKE GEVANGENEN’.

De tekst op de plaquette op de kalkstenen gedenksteen luidt:

‘OORLOGSGRAVENSTICHTING
OPDAT ZIJ MET
ERE MOGEN RUSTEN’.

De tekst op het voetstuk van de kalkstenen schaal luidt:

‘AAN DE ONBEKENDE VERZETSSTRIJDER’.

De tekst in de rand van de schaal luidt:

‘DEN VADERLANT GHETROUWE’.

Symboliek
‘De Vallende Man’ staat symbool voor allen die zich tijdens de Tweede Wereldoorlog hebben ingezet om Nederland te bevrijden en daarbij zijn doodgeschoten, geëxecuteerd, vermoord of gestorven in een van de concentratiekampen. Het staat ook voor hen die omkwamen bij gevechten, ten gevolge van bombardementen of andere oorlogshandelingen. De kalkstenen schaal staat symbool voor het offer dat het verzet heeft gebracht en is om die reden ‘ondergronds’ geplaatst.

Uitbreiding
In 1997 heeft de Oorlogsgravenstichting een stuk van bijna 17 hectare rondom het bestaande ereveld aangekocht. Elke Nederlander die volgens de statuten van de Oorlogsgravenstichting als oorlogsslachtoffer kan worden aangemerkt, kan op het ereveld begraven worden. Regelmatig vinden vanuit begraafplaatsen elders in ons land herbegravingen op het ereveld Loenen plaats. Om de capaciteit en het voortbestaan van de begraafplaats (de graven zullen nooit worden geruimd) te verzekeren, gaat de Oorlogsgravenstichting in 2012 beginnen met ontginnen en het inrichten als begraafplaats.

Het Ereveld Loenen (gemeente Apeldoorn) herinnert aan alle Nederlanders die tijdens de bezettingsjaren door oorlogshandelingen zijn omgekomen, en aan de vermisten van wie geen aanwijsbare laatste rustplaats bekend is.

In de archieven van de Oorlogsgravenstichting zijn 180.000 oorlogsdoden geregistreerd. Van 125.000 van hen zijn de stoffelijke resten nooit gevonden. Zij rusten in massagraven bij Japanse en Duitse concentratiekampen, vonden een zeemansgraf of werden vermoord in vernietigingskampen als Auschwitz-Birkenau en Sobibor. Op het ereveld zijn militairen begraven, maar toch vooral burgers, mannen zowel als vrouwen, in totaal bijna 3.700 mensen. De meesten zijn eerder op een andere plek begraven, maar dit is hun laatste rustplaats.

Het gaat om oorlogsslachtoffers die op verschillende plaatsen en onder uiteenlopende omstandigheden sinds 9 mei 1940 zijn omgekomen. Militairen uit de meidagen van 1940, krijgsgevangenen, verzetsstrijders, bombardementsslachtoffers, joodse burgers, Engelandvaarders, onderduikers, represailleslachtoffers, dwangarbeiders, concentratiekampslachtoffers, leden van de koopvaardij, slachtoffers van de Japanse bezetting van Nederlands-Indië, maar ook slachtoffers van latere conflicten, zoals de koloniale oorlog in Indonesië in Nederlands-Indië, de Koreaoorlog én van vredesmissies.

In het concentratiekamp Natzweiler zaten de ‘Nacht und Nebel’-gevangenen. Dit waren met name verzetsmensen uit Noorwegen, Frankrijk en Nederland. Het was de bedoeling van de SS deze gevangenen radicaal te laten verdwijnen door hen te fusilleren zonder een spoor achter te laten. Duizenden mensen stierven in de steengroeve. De namen van 125 Nederlanders die in dit kamp zijn omgekomen, zijn opgenomen in gedenkboek, deel 35.

Oprichting
In 1948 is men begonnen met de aanleg van het Ereveld Loenen. Op 18 oktober 1949 werd het ereveld ingewijd door Hare Koninklijke Hoogheid Prinses Wilhelmina. Het was aanvankelijk vooral bedoeld voor Nederlanders die in Duitsland waren omgekomen. Later vonden ook herbegrafenissen plaats van slachtoffers uit Nederland en andere delen van de wereld, en van slachtoffers van de koloniale oorlog in Indonesië, de Korea-oorlog, de acties op Nieuw-Guinea en, sinds de jaren tachtig, van de VN-vredesmissies.

Gemiddeld vinden er elk jaar nog achttien herbegrafenissen plaats, bijvoorbeeld omdat op een gewone begraafplaats een oorlogsgraf slecht onderhouden wordt of geruimd moet worden.

Meer dan 100 stenen hebben de vermelding ONBEKENDE NEDERLANDER.

Onthulling
Het wandbord met de namen van de omgekomen Engelandvaarders is door Hare Koninklijke Hoogheid Prinses Wilhelmina aangeboden bij de officiële inwijding van het ereveld in 1949.

Het ‘Monument voor de onbekende verzetsstrijder’ is op 2 mei 1952 onthuld door mevrouw H.G. van Anrooy-de Kempenaer.

Het monument voor de slachtoffers van het concentratiekamp Natzweiler is op 5 september 1959 achter de kapel geplaatst.

Het eikenhouten schrijn met de 42 gedenkboeken is op 30 januari 1973 in de kapel geplaatst.

De plaquette voor de Nederlanders die in het Verre Oosten een zeemansgraf vonden is op 18 september 1986 in de kapel geplaatst.

Het ‘Centraal Monument’ van de Oorlogsgravenstichting is naast de kapel geplaatst in 1986.

Het monument ‘De Vallende Man’ is onthuld in 2006. Het eerste exemplaar van dit beeld werd in 1950 in opdracht van de Nederlandse Oorlogsgravenstichting vervaardigd voor het militaire erehof op de Rotterdamse begraafplaats ‘Crooswijk’. Inmiddels staan er exemplaren van dit beeld in binnen- en buitenland op militaire erevelden.

De begraafplaats staat onder bescherming van de Oorlogsgravenstichting.

Locatie
Het Ereveld Loenen is gelegen aan de Groenendaalseweg, tussen de Woeste Hoeve en het dorp Loenen (gemeente Apeldoorn).

Bronnen

• De heer Jan Heerze;
• De Nederlandse Oorlogsgravenstichting;
• www.apeldoornendeoorlog.nl;
• Apeldoorn Monumenten van L.P. van Oppen e.a. (Apeldoorn, 1990);
• Tekens aan de weg – Tekens aan de wand van C. Reitsma (Leeuwarden, 1980). ISBN 9033020009;
• Ereveld Loenen van Jan Heerze, Jack Kooistra en Johan Teeuwisse (Den Haag, 1999);
• Apeldoorn ’40-’45, het verhaal achter de Apeldoornse oorlogsmonumenten van Jan Heerze en Jelle Reitsma (Apeldoorn, 2006).