Leusden, ‘Koedriest’

Vorm en materiaal
Het monument ‘Koedriest’ in Leusden is een zuil van gepolijst Zuid-Afrikaans graniet. Op de voorzijde is een afbeelding van de rode Sovjet-ster aangebracht. De zuil is geplaatst op een granieten plateau.

Tekst
Het opschrift is in het Nederlands en in het Russisch. De tekst luidt:

‘AAN DE ROEMRIJKE ZONEN
VAN HET SOVJETVOLK
DIE GEVALLEN ZIJN
IN DE STRIJD
TEGEN DE DUITSE
BEZETTINGSMACHT IN
1941 – 1945
VAN HET
DANKBARE VADERLAND’

Symboliek
De naam ‘Koedriest’ wijst op een dor en droog stuk land, waar vroeger alleen een beetje gras of kreupelhout wilde groeien.

Wijziging
In 1962 is het oorspronkelijke monument vervangen door de huidige zuil. In 2023 werd door Nationaal Monument Kamp Amersfoort bekendgemaakt dat de plaats van de executie en het bijbehorende graf niet op de plek van het monument maar honderden meters verderop lagen. Betrokken partijen voeren momenteel overleg over de nadere invulling van Koedriest en de markering van de eigenlijke executieplek: gemeenten Leusden en Amersfoort, Opperrabbijn Jacobs, Golfclub De Hoge Kleij, Stichting Sovjet Ereveld en Nationaal Monument Kamp Amersfoort.

Het monument ‘Koedriest’ in Leusden is opgericht ter nagedachtenis aan de 23 Sovjet-krijgsgevangenen die in Kamp Amersfoort zijn overleden en de 77 Sovjet-krijgsgevangenen die in de nabijheid van het kampterrein op 9 april 1942 door de bezetter zijn gefusilleerd.

De Sovjetsoldaten waren een half jaar eerder als krijgsgevangenen het Kamp Amersfoort binnengebracht, nadat ze een vreselijke tocht van veertien dagen in veewagens hadden doorgemaakt. Tijdens de reis hadden ze geen voedsel gekregen. Op de dag van hun aankomst (27 september 1941) moesten zij in optocht naar het kamp lopen. Ze werden de gehele stad doorgevoerd om de Amersfoortse burgers te laten zien hoe deze ‘lagere mensen’ eruitzagen. De inwoners van Amersfoort reageerden geschokt. Toen zij probeerden de uitgehongerde Russen water en brood te geven, verhinderde de bezetter dit. In het kamp aangekomen, werden de 100 Russische krijgsgevangenen slecht behandeld. Ze moesten heel lang in de Rozentuin staan, die met prikkeldraad was afgerasterd. In de periode tussen 27 september 1941 en 9 april 1942 zijn 23 Sovjetsoldaten overleden door honger en mishandeling.

In de vroege ochtend van 9 april 1942 zijn de laatste nog in leven zijnde 77 Sovjet-krijgsgevangenen gefusilleerd. Decennialang is gedacht dat 77 Sovjetsoldaten die krijgsgevangen waren in Kamp Amersfoort op 9 april 1942 waren doodgeschoten op de plek van het monument dat aan hen is gewijd: Koedriest. Dit was de op een na grootste massa-executie ten tijde van de Tweede Wereldoorlog. Uit onderzoek door Nationaal Monument Kamp Amersfoort is echter gebleken dat die executieplek en bijbehorend graf honderden meters verderop lagen.

De recente ontdekking van een naoorlogs overzicht van gelokaliseerde graven van het Nederlandse leger en grondige analyse van naoorlogse verklaringen van leden van het executiepeloton wees uit dat die Sovjets zijn doodgeschoten en begraven nabij de plek waar nu hole 9 ligt van Golfclub De Hoge Kleij. Dat betekent ook dat op de plek Koedriest (door de nazi’s Untermenschenfriedhof genoemd) naast de eerder overleden 23 Sovjet-krijgsgevangenen ook 57 Joodse slachtoffers van Kamp Amersfoort begraven lagen. In Kamp Amersfoort zaten ongeveer 2.500 Joden gevangen, waarvan er 78 ter plekke zijn vermoord; de overige werden gedeporteerd en vermoord in Auschwitz, Mauthausen en Sobibor als slachtoffer van de Holocaust. De Joodse lichamen zijn ongeïdentificeerd herbegraven op de Joodse begraafplaats aan de Soesterweg in Amersfoort; de stoffelijke resten van de anonieme Sovjet-slachtoffers zijn na de oorlog herbegraven op het Sovjet Ereveld naast begraafplaats Rusthof in Leusden.

Kampgevangene G. de Wilde uit Arnhem maakte tussen november 1941 en januari 1942 zeven tekeningen van Russische gevangenen. Van twee gevangenen vermeldde hij de namen, te weten: Kaderu Xatam en Muratov Zayer.

Vanaf augustus 1941 werden in Kamp Amersfoort door de nazi’s verschillende groepen opgesloten, in totaal 47.000 personen waaronder vele duizenden dwangarbeiders voor de Arbeitseinsatz, verzetsstrijders, Joden, communisten, gijzelaars, Amerikaanse staatsburgers, Jehovah’s getuigen, Sovjet-krijgsgevangenen en (vermeende)criminelen zoals zwarthandelaren. Waar het kamp in de eerste fase het karakter van een strafkamp had, werd het gaandeweg een verzamel-en doorvoerkamp. Naar schatting driekwart van de gevangenen werd naar andere kampen doorgevoerd voor dwangarbeid, waarvan velen nooit zijn teruggekeerd.

Oprichting
Op de plaats waar eerder gedacht werd waar de Sovjet-krijgsgevangenen zijn doodgeschoten, is in 1954 een eenvoudig monument opgericht. Op 4 mei 1962 werd dit vervangen door de huidige zuil. In de volksmond wordt deze gedenkplaats het ‘Russisch monument’ genoemd. De naam ‘Koedriest’ wijst op een dor en droog stuk land, waar vroeger alleen een beetje gras of kreupelhout wilde groeien. Het perceel lag achter het Kamp Amersfoort.

Locatie
De gedenkzuil bevindt zich in het bos achter de politieschool bij het voormalige Kamp Amersfoort aan de Appelweg te Leusden. Tegenover de ingang van de gedenkplaats ligt het pad naar de fusilladeplaats en het Nationaal Monument Kamp Amersfoort, ofwel ‘De Stenen Man’. De omgeving leent zich goed voor een wandeling of rondleiding langs de verschillende gedenkplaatsen. De gedenkplaats is te bezoeken van maandag t/m vrijdag van 08.00 uur tot 18.00 uur. Niet geopend op: zaterdag en zondag, Goede Vrijdag en 2e paasdag, Koninginnedag, Hemelvaartsdag en de vrijdag aansluitend aan Hemelvaartsdag, 24 december t/m 1 januari. Aan openstelling in het weekeinde wordt gewerkt.

Bronnen

• Gemeente Leusden;
• Zichtbaar Verleden – oorlogsmonumenten in de gemeente Leusden, M. Vroon-Roubos (Amersfoort, gemeente Leusden, 1990);
• Om niet te vergeten. De Tweede Wereldoorlog herdacht in Amersfoort, Joost van der Spek. (Amersfoort, 2e druk, juni 2000);
• www.kampamersfoort.nl;
• www.sovjet-ereveld.nl.