Het monument
Vorm en materiaal
Het monument ‘Zeeman op Uitkijk’ in Amsterdam is een uit labrador-graniet vervaardigd beeld van een staande mannenfiguur. Het beeld is geplaatst op een zuilvormig voetstuk van beton. Bij het beeld is een plaquette geplaatst, waarop in het kort de geschiedenis van het monument wordt toegelicht. Het gedenkteken is 9 meter hoog.
Tekst
De tekst op het monument luidt:
IN MEMORIAM
[namen van de slachtoffers, vervolgd op de zijkanten.’
De tekst op het voetstuk luidt:
OP ZIJN HISTORISCHE PLAATS TERUGGEKEERD’
Symboliek
Het monument symboliseert de zeeman, die gekleed in oliejas en zuidwester met de hand boven de ogen in de richting van het Noordzeekanaal kijkt in afwachting van de komst van zeevarenden van de NV Stoomvaart Maatschappij “Nederland”.
Wijzigingen
Na de verhuizing van de NV Stoomvaart Maatschappij “Nederland” naar de Westhaven, is het monument verplaatst naar de De Ruyterkade. Begin april 2003 verhuisde het beeld terug naar de kop van het Java-eiland. Toen is tevens de plaquette aan het monument toegevoegd.
De geschiedenis
Het monument ‘Zeeman op Uitkijk’ in Amsterdam is opgericht ter nagedachtenis aan de 611 zeelieden van de NV Stoomvaart Maatschappij “Nederland” (SMN) die tijdens de bezettingsjaren door oorlogshandelingen zijn omgekomen.
Het monument kreeg de bijnaam ‘Joop Hoorn’ naar de bootsman van de SMN, die de zeelieden van ‘De Nederland’ opwachtte na een verre reis. Vele zeevarenden zag hij nooit thuiskomen. Tijdens de bezettingsjaren kwamen er ook nog eens circa 250 buitenlandse zeelieden en kanonniers op de schepen van de SMN om het leven.
De SMN gedurende de Tweede Wereldoorlog
Nederland neemt in 1939 een wet aan waardoor het militair gezag in oorlogstijd Nederlandse schepen kan vorderen. In de nacht van 10 mei 1940 vallen de Duitsers Nederland binnen. Alle Nederlandse koopvaardijschepen in Nederlandse havens worden hals over kop de zee op gestuurd. Ze mogen niet in Duitse handen vallen. Aan het begin van de oorlog werd het hoofdkantoor van de SMN van Amsterdam naar Batavia (Jakarta) verplaatst.
In juni 1940 wordt de Vaarplichtwet ingevoerd. Alle Nederlandse zeelieden moeten bij wijze van dienstplicht blijven varen. Ook koopvaardijschepen, waaronder die van de SMN, worden ingezet bij de geallieerde strijd. Van de ene op de andere dag worden de bemanningen een soort frontsoldaten. De SMN beschikt dan over 44 schepen. De Nederlandse schepen worden aanvankelijk ingezet voor het vervoer van troepen, wapens, voedsel, olie en andere grondstoffen voor Engeland.
Wanneer Japan zich in 1941 in de oorlog mengt, wordt het bestuur van de SMN overgeplaatst naar New York. Vanaf december 1941, als Amerika en Japan bij de oorlog worden betrokken, gaan ze ook op Amerika varen. Ze varen vaak onder de meest gevaarlijke omstandigheden, bedreigd door onderzeeërs, mijnen en vliegtuigen. De schepen zijn aanvankelijk nog niet bewapend.
Nederlands-Indië wordt uiteindelijk in maart 1942 door Japan aangevallen, voornamelijk vanwege de rijke oliebronnen. Nederlands-Indië was op dat moment de op drie na grootste exporteur van olie. Alle nog aanwezige SMN personeelsleden werden geïnterneerd in de beruchte ‘Jappenkampen’.
Duitsland vecht op zee met de beruchte U-Booten (Unterseebooten). Later komen daar de slagkruisers bij, snelle, zwaarbewapende schepen. Ze proberen zo veel mogelijk geallieerde koopvaardijschepen uit te schakelen. Door de bevoorradingslijnen af te snijden hopen de Duitsers dat de geallieerde landen zonder grondstoffen, wapens, munitie, voeding en brandstoffen komen te zitten en de oorlog niet vol kunnen houden. Duitsland bouwt in 1941 al zo’n 10 U-boten per maand, later worden dat 18 U-boten per maand. Ze varen in groepen, de z.g. ‘WolfPacks’. Er verschijnen ook onderzeetankers die de duikboten van brandstof voorzien. Zo kunnen ze de hele wereld over en komen tot onder de Amerikaanse kust. Ze richten grote schade aan onder alle geallieerde schepen.
in 1943 komt er ook een kentering in de oorlog. Duitsland begint op alle fronten te verliezen, te beginnen in Rusland. Voor het eerst worden de Duitse onderzeeërs sneller vernietigd dan ze aangevuld kunnen worden. Vanaf 1944 zijn er steeds minder geallieerde verliezen, en steeds meer Duitse. De SMN verliest in de laatste twee oorlogsjaren geen schepen meer.
Onthulling
Het beeld is onthuld in 1950.
Oorlogsslachtoffers
| Achternaam | Voornamen | Geboren | Overleden |
|---|
De Oorlogsgravenstichting heeft een database met namen en verhalen van oorlogsslachtoffers. Veel van deze slachtoffers worden herdacht door middel van een monument. Wilt u ons helpen om de namen en verhalen van slachtoffers te koppelen aan het monument waarop hun naam vermeld staat? Kijk dan op de website van de Oorlogsgravenstichting, ziet u in de database een naam die ook voorkomt op dit monument? Maak dan een account aan en koppel de persoon uit de database aan dit monument. Enkele dagen na de koppeling verschijnt de naam van het slachtoffer op deze pagina.
Meer informatie
Locatie
Het monument is geplaatst op de kop van het Java-eiland aan de Javakade te Amsterdam.
Bronnen
- Amsterdams Stadsblad van 19 maart 2003;
- Om nooit te vergeten – Amsterdamse monumenten en gedenktekens ter herinnering aan de Tweede Wereldoorlog van Mies Bouhuys en Boris Klatser. (Bussum, Produktie Uitgeverij Thoth, 1995). ISBN 90 6868 124 9;
- Nederland in de Tweede Wereldoorlog van J.W. de Roever;
- Dorien van Loggem.
