Het monument
Vorm en materiaal
Het Spiegelmonument in Amsterdam bestaat uit gebroken spiegels waarin de lucht wordt gereflecteerd. Bij de platen is een urn met as van slachtoffers uit het concentratiekamp Auschwitz bijgezet.
Teksten
De tekst op de achterplaat luidt:
‘NOOIT MEER AUSCHWITZ’.
De tekst op het informatiepaneel bij het monument luidt:
‘DE ONDERGANG VAN DE JODEN IN NEDERLAND
OP 10 MEI 1940, DE DAG VAN DE INVASIE DOOR NAZI-DUITSLAND,
WOONDEN IN NEDERLAND 140.000 JOODSE MANNEN, VROUWEN EN KINDEREN.
TUSSEN 15 JULI 1942 EN 3 SEPTEMBER 1944 WERDEN
MEER DAN 107.000 JODEN GEDEPORTEERD UIT NEDERLAND.
SLECHTS 5.200 OVERLEEFDEN DE NAZI-CONCENTRATIEKAMPEN EN KEERDEN TERUG.
AUSCHWITZ EN SOBIBOR IN POLEN WAREN VERNIETIGINGSKAMPEN,
HOOFDZAKELIJK OPGERICHT OM MASSAMOORD TE BEDRIJVEN.
VAN 95.000 JODEN UIT NEDERLAND WAREN DEZE KAMPEN DE EINDBESTEMMING.
NIET MEER DAN 500 VAN HEN HEBBEN HET OVERLEEFD.
AUSCHWITZ IS HET SYMBOOL GEWORDEN VAN
DE POGING TOT VERNIETIGING VAN HET JOODSE VOLK.
DIT MONUMENT IS OPGERICHT TER HERDENKING VAN DE HONDERDDUIZENDEN,
DE MILJOENEN SLACHTOFFERS VAN RASSENWAAN.
DIT IS EEN PLAATS VAN HERINNERING EN ROUW, VAN SCHULD EN INKEER,
EEN WAARSCHUWING VOOR ALLE GENERATIES IN DE HELE WERELD.’
Symboliek
Met de gebroken spiegels geeft beeldend kunstenaar Jan Wolkers uitdrukking aan de gedachte dat ‘de hemel na Auschwitz nooit meer ongeschonden is’. Wolkers: “Een gedenkteken maken op de plaats waar de urn met as van slachtoffers uit het concentratiekamp Auschwitz in de Nederlandse aarde rust, lijkt een onmogelijke taak. Hoe kan je een vorm vinden om een misdaad te gedenken waarvan je het gevoel hebt dat die nog niet uitgewist zal zijn als onze planeet over twee of tweeduizend eeuwen in het heelal zal zijn opgelost. Tot barstens toe kan je je hersens afpijnigen of er een beeld wil opdoemen dat die schande en dat leed bij benadering zou kunnen weergeven. Je kijkt naar de hemel en je begrijpt niet dat dat blauwe uitspansel boven die ontzetting heeft gestaan, even onaangedaan en vredig boven een wei met bloemen. En in een visioen van rechtvaardigheid zie je de blauwe lucht boven je vol barsten trekken, alsof de verschrikking die daar op de aarde onder haar heeft plaatsgehad voorgoed de eeuwigheid geschonden heeft. Zo ben ik op het idee gekomen om gebroken spiegels op dat kleine stukje aarde waar die urn met als ligt neer te leggen. Voorgoed kan op die plaats de hemel niet meer ongeschonden weerspiegeld worden.”
Wijzigingen
Het Spiegelmonument is in 1993 vergroot en samen met de urn verplaatst naar het Amsterdamse Wertheimpark. Het gedenkteken bevond zich oorspronkelijk op de Oosterbegraafplaats, waar sinds 1952 een gedenksteen had gestaan.
De geschiedenis
Het Spiegelmonument in Amsterdam herinnert aan de slachtoffers van Auschwitz. Tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn in dit concentratie- en vernietigingskamp tenminste 1,1 miljoen mannen, vrouwen en kinderen vermoord.
Na de machtsovername van Hitler en de nationaal-socialisten in 1933 werd in Duitsland een hele reeks aan anti-joodse maatregelen afgekondigd. Doel van dit steeds omvangrijker wordende systeem was de uitroeiing van joden. Een dieptepunt vormde de ‘Reichskristallnacht’. In de nacht van 9 op 10 november 1938 werden in heel Duitsland en Oostenrijk honderden synagogen in brand gestoken en duizenden joodse winkels vernield en geplunderd. 35 joden werden vermoord en circa 30.000 joodse mannen werden gearresteerd en in concentratiekampen opgesloten.
Met de Duitse inval in Polen op 1 september 1939 begon de Tweede Wereldoorlog. Na een groot offensief werden ook Denemarken, Noorwegen, Nederland, België en Frankrijk overmeesterd. In alle bezette landen werd een aaneenschakeling van anti-joodse maatregelen afgekondigd. Ook in Nederland werd onder de Duitse bezetting een einde gemaakt aan de levendige joodse cultuur. Op 22 en 23 februari 1941 vond in Amsterdam de eerste grote razzia plaats, waarbij 427 jonge joodse mannen bij hun gezinnen werden weggehaald en naar het Jonas Daniël Meijerplein werden gebracht. Van daaruit werden zij op transport gezet naar de concentratiekampen Buchenwald en Mauthausen. Zij stierven binnen een jaar aan mishandeling en ontberingen. Vanaf 1 juli 1942 werden ruim 100.000 joden uit heel Nederland naar het Drentse doorgangskamp Westerbork gedeporteerd. Vervolgens werden zij op transport gesteld naar de concentratie- en vernietigingskampen in Duitsland, Oostenrijk en Polen.
In april 1940 besloot de Reichsführer SS en hoofd van de Duitse politie, Heinrich Himmler, in het zuiden van Polen een concentratiekamp in te richten in oude kazernes even buiten het stadje Oswiecim, door de nationaal-socialisten omgedoopt in Auschwitz. Rudolf Höss werd commandant van dit kamp, waar aanvankelijk Poolse tegenstanders van de nationaal-socialisten gevangen werden gezet. Na de Duitse inval in de voormalige Sovjet Unie in juni 1941 begon de volgende fase in het proces van vervolging en isolement van joden: de systematische vernietiging (de ‘Endlösung’). Commandant Höss kreeg van Himmler het bevel de massamoord op de joden technisch mogelijk te maken. In september 1941 werd in Auschwitz geëxperimenteerd met het gifgas Zyklon B, waarmee 600 krijgsgevangenen uit de Sovjet Unie en 250 zieke gevangenen werden vermoord. Vanaf 1942 groeide Auschwitz-Birkenau uit tot het grootste vernietigingskamp voor joden. Vanuit alle hoeken van Europa werden mannen, vrouwen en kinderen op transport gesteld naar Auschwitz. Na aankomst vond op het perron de selectie plaats. Veel kinderen en ouderen, zwangere vrouwen en zieken werden met één handgebaar naar de rij gedirigeerd die rechtstreeks naar de gaskamer voerde. Anderen, geselecteerd om te werken, leefden korter of langer in de meest erbarmelijke en vernederende omstandigheden: honger, kou, eindeloze appèls, mishandelingen, executies of ten slotte toch de gaskamer.
Halverwege januari 1945 werd de kampleiding van Auschwitz-Birkenau verrast door de komst van het Russische Rode Leger. Het vernietigingskamp werd in allerijl ontruimd. Elke gevangene die nog in staat was te lopen, moest mee naar Duitsland. Meer dan 60.000 gevangenen werden onderworpen aan een barre tocht die wekenlang duurde. Tijdens deze ‘dodenmarsen’ zijn duizenden door uitputting, honger en kou om het leven gekomen. Wie niet verder kon, werd dikwijls doodgeschoten. Van de ongeveer 8.000 doodzieke en uitgeputte achterblijvers in Auschwitz werd de meerderheid op 27 januari 1945 bevrijd toen het Russische leger het kamp bereikte.
Een exact aantal dodelijke slachtoffers van Auschwitz-Birkenau is moeilijk vast te stellen, omdat een onbekend aantal joden zonder enige vorm van registratie direct na aankomst werd vergast. De nationaal-socialisten hebben vanaf de zomer 1944 bewust een groot deel van de minutieus bijgehouden administratie vernietigd. Schattingen over cijfers lopen daarom sterk uiteen. In recente publicaties wordt het aantal op ongeveer 1,1 tot anderhalf miljoen geschat, waarvan het merendeel joden. Ongeveer 21.000 Roma en Sinti werden vermoord. In Auschwitz-Birkenau werden bijna 40.000 Nederlandse joden onmiddellijk na aankomst vergast. Na de oorlog keerden van de meer dan 100.000 gedeporteerde Nederlandse joden slechts circa 5.000 mensen terug uit de concentratie- en vernietigingskampen. Van de 245 uit Westerbork naar Auschwitz gedeporteerde Roma en Sinti bleven er 55 in leven. Na de oorlog is het vernietigingskamp Auschwitz symbool geworden voor de moord op zes miljoen joden.
Onthulling
Het monument is onthuld in 1977 door Jan Wolkers. In 1993 is het Spiegelmonument verplaatst naar het Amsterdamse Wertheimpark, waar sindsdien ook de jaarlijkse Auschwitz-herdenking plaatsvindt.
Oorlogsslachtoffers
Er zijn nog geen personen uit de database van de Oorlogsgravenstichting gekoppeld aan dit monument.
De Oorlogsgravenstichting heeft een database met namen en verhalen van oorlogsslachtoffers. Veel van deze slachtoffers worden herdacht door middel van een monument. Wilt u ons helpen om de namen en verhalen van slachtoffers te koppelen aan het monument waarop hun naam vermeld staat? Kijk dan op de website van de Oorlogsgravenstichting, ziet u in de database een naam die ook voorkomt op dit monument? Maak dan een account aan en koppel de persoon uit de database aan dit monument. Enkele dagen na de koppeling verschijnt de naam van het slachtoffer op deze pagina.
Meer informatie
Bronnen
- Om nooit te vergeten – Amsterdamse monumenten en gedenktekens ter herinnering aan de Tweede Wereldoorlog, Mies Bouhuys, Boris Klatser. (Bussum, Produktie Uitgeverij Thoth, 1995). ISBN 90 6868 124 9;
- Sta een ogenblik stil… Monumentenboek 1940/1945, Wim Ramaker, Ben van Bohemen (Kampen, Uitgeversmaatschappij J.H. Kok Matrijs, 1980). ISBN 90 242 0185 3;
- Auschwitz Bulletin van het Nederlands Auschwitz Comité (47ste jaargang, nr. 1, januari 2003);
- Stichting Nederlands Auschwitz Comité.
