Het monument
Vorm en materiaal
Het Zigeunermonument in Amsterdam is een in brons gegoten beeld van een gezin (man, vrouw en twee kinderen) dat vlucht voor een ‘hel van vuur’. Het beeld is geplaatst op een gemetseld voetstuk. Het gedenkteken is 3 meter 50 hoog.
Teksten
De tekst op het monument luidt:
‘HEL VAN VUUR’.
De tekst op de voorzijde van het voetstuk is ontleend aan een dodengebed van zigeuners:
‘STEL HUN WEG IN HET NIEUWE LEVEN
VOOR HEN OPEN
EN VERLOS HEN VAN DE BANDEN
VAN HET VERDRIET’.
De tekst op de linkerzijde van het voetstuk luidt:
‘1940
-1945’.
De tekst op de achterzijde van het voetstuk luidt:
‘PUTRAY LESKO DROM
ANGLE LESTE TE NA
INKRAV LES MAI BUT
PALPALE MURA BRIGASA’.
De Nederlandse vertaling van deze tekst luidt:
‘Stel hun weg in het nieuwe leven
voor hen open en verlos hen
van de banden van het verdriet’.
De tekst op de rechterzijde van het voetstuk luidt:
‘ZIGEUNERMONUMENT
TER NAGEDACHTENIS
AAN DE MILJOENEN
OMGEKOMEN
ZIGEUNERS IN DE
TWEEDE WERELDOORLOG
AANGEBODEN AAN
DE STAD AMSTERDAM
DOOR DE STICHTING
ROM-1 AUGUSTUS 1978’.
Symboliek
Het beeld is een verbeelding van de hel waar de miljoenen Sinti en Roma tijdens de Tweede Wereldoorlog doorheen gingen. Ook is het gedenkteken een waarschuwing voor het heden en de toekomst.
Beeldhouwster Heleen Levano omschreef haar ontwerp als volgt: ‘Aan Koko Patalo heb ik gevraagd wat voor zigeuners het symbool voor gevaar is. “Vuur,” zei hij. Dus heb ik in het monument het vuur uitgebeeld waar ze doorheen zijn gegaan. Ik heb het gemaakt omdat het het enige antwoord is dat je kunt geven. Ik vind het iets verschrikkelijks, hoe een groep mensen heen en weer wordt gestuurd. Een heleboel mensen schijnen niet te weten of te willen weten dat er zoveel zigeuners zijn vermoord. Het is de manier om de aandacht te vestigen op een vergeten groep.’
De geschiedenis
Het Zigeunermonument in Amsterdam herinnert aan alle Sinti en Roma die tijdens de Tweede Wereldoorlog door de bezetter zijn gedeporteerd en omgebracht.
Vermoedelijk zijn er in de bezettingsjaren tussen de kwart en anderhalf miljoen Roma en Sinti vermoord. Het exacte aantal is niet te achterhalen, omdat er vaak in de papieren niet meer staat dan ‘een aantal wagons zigeuners’. In 1936 verdwenen in Duitsland de eerste zigeuners in het Beierse concentratiekamp Dachau. Na december 1942 werden zij op last van Reichsführer SS en hoofd van de Duitse politie Himmler uit Duitsland en uit de bezette gebieden naar het Poolse vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau getransporteerd.
Op 14 mei 1944 werd in Nederland een telexbericht verstuurd aan de vijf gewestelijke politie-commandanten: ‘Met het doel ener centrale aanhouding van alle in Nederland verblijvende personen, die het kenmerk der zigeuners bezitten, moeten met instemming van de Befehlshaber der Ordnungspolizei op dinsdag 16 mei te 7 uur alle zigeunerfamilies, alle kinderen inbegrepen, door personeel van de Nederlandse politie onverwijld naar het kamp Westerbork worden overgebracht. […] Onder het bovenstaande vallen alle personen die op grond van hun uiterlijk, hun zeden en gewoonten, als zigeuner of als zigeunerhalfbloeden kunnen worden aangemerkt, zomede alle personen die naar de geaardheid der zigeuners rondtrekken. De op transport te stellen gezinnen mogen de nodige onder- en bovenkleding en mondvoorraad (mits door henzelf gedragen) medenemen.’
Ondanks het feit dat Roma en Sinti niet of nauwelijks geadministreerd stonden, werden zij op verscheidene plaatsen door Nederlanders opgepakt. Via het doorgangskamp Westerbork belandden 245 zigeuners in Auschwitz-Birkenau. Van deze groep mensen zijn 190 vergast of bezweken.
De eerste dag van augustus heeft voor Roma en SInti een bijzondere betekenis. In 1944 werden in de nacht van 31 juli op 1 augustus 5.000 zigeuners (mannen, vrouwen en kinderen) tegelijkertijd vergast in Auschwitz-Birkenau.
Oprichting
De oprichting van het monument was een initiatief van de Stichting ROM. Het is het eerste monument voor Roma en Sinti ter wereld. Het beeld is een geschenk van kunstenares Heleen Levano aan de Stichting ROM, die het op haar beurt aan de gemeente Amsterdam heeft aangeboden.
Onthulling
Het monument is onthuld op 25 november 1978 door initiatiefnemer Koko Petalo.
Oorlogsslachtoffers
Er zijn nog geen personen uit de database van de Oorlogsgravenstichting gekoppeld aan dit monument.
De Oorlogsgravenstichting heeft een database met namen en verhalen van oorlogsslachtoffers. Veel van deze slachtoffers worden herdacht door middel van een monument. Wilt u ons helpen om de namen en verhalen van slachtoffers te koppelen aan het monument waarop hun naam vermeld staat? Kijk dan op de website van de Oorlogsgravenstichting, ziet u in de database een naam die ook voorkomt op dit monument? Maak dan een account aan en koppel de persoon uit de database aan dit monument. Enkele dagen na de koppeling verschijnt de naam van het slachtoffer op deze pagina.
Meer informatie
Bronnen
- Sta een ogenblik stil… Monumentenboek 1940/1945 van Wim Ramaker en Ben van Bohemen. (Kampen, Uitgeversmaatschappij J.H. Kok Matrijs, 1980). ISBN 90 242 0185 3;
- Om nooit te vergeten – Amsterdamse monumenten en gedenktekens ter herinnering aan de Tweede Wereldoorlog van Mies Bouhuys en Boris Klatser. (Bussum, Produktie Uitgeverij Thoth, 1995). ISBN 90 6868 124 9;
- Het Parool van 25 november 1978.
