Heemstede, Vrijheidsbeeld

Vorm en materiaal
Het Vrijheidsbeeld in Heemstede is een uit Ettinger tufsteen vervaardigd beeld van een vrouwenfiguur die haar boeien slaakt. Het beeld is geplaatst op een vierkant voetstuk. Aan de voet van het beeld bevindt zich een stenen plaquette. Het beeld is 3 meter 16 hoog, 71 centimeter breed en 1 meter 6 diep. Het voetstuk is 1 meter 30 hoog, 2 meter 50 breed en 2 meter 50 diep.

Tekst
De inscriptie op het voetstuk luidt:

‘1940 – 1945’.

Op de plaquette zijn de namen van 45 oorlogsslachtoffers uit Heemstede aangebracht.

Symboliek
De vrouw staat symbool voor de bevrijding. Haar afgewende blik duidt op weerzin tegen de bezetter. Het beeld is geplaatst aan het eind van de Vrijheidsdreef: een klassieke laan met aan weerszijden een dubbele bomenrij. De laan is in 1914 aangelegd als herinnering aan de bevrijding van Frankrijk in 1813.

Wijziging
In 2015 zijn 8 nieuwe namen toegevoegd aan de gedenkplaat bij het Vrijheidsbeeld. De gedenksteen is vernieuwd en er staan nu 53 namen op vermeld. Tijdens de vervanging van de gedenksteen kwam een onderliggende, dichtgelaste koker tevoorschijn. Hierin zat een linnen papierrol met daarop een korte beschrijving van alle slachtoffers die op de steen stonden. Bij de vernieuwing is een lijst toegevoegd met een korte beschrijving van de ‘nieuwe’ slachtoffers. Beide rollen zijn in een koker onder de gedenksteen teruggeplaatst.

Compliment voor een oorlogsmonument
Dit monument heeft het Compliment voor een oorlogsmonument 2017 ontvangen. Deze prijs is georganiseerd in aanloop naar de nationale viering van de bevrijding op 5 mei in Noord-Holland en is een initiatief van de Provincie Noord-Holland, het Nationaal Comité 4 en 5 mei en Oneindig Noord-Holland. Op de website Oneindig Noord-Holland is meer informatie te vinden over de provincie tijdens de oorlogsjaren. Ook zijn over alle genomineerde monumenten videoreportages gemaakt. De reportage over dit monument vind je hier.

Het Vrijheidsbeeld in Heemstede is opgericht ter nagedachtenis aan de 45 medeburgers die tijdens de bezettingsjaren door oorlogshandelingen zijn omgekomen.

De namen van de 45 slachtoffers luiden:

Johannes M.J. Adriaanse (10-02-1945), Johan Beerthuizen (17-04-1945), Cornelis Blaak (27-02-1942), André M. Deelder (10-02-1945), Willem Denijs (13-01-1945), Martinus W.M. Dirken (28-04-1945), Christiaan F.F. Frohn (14-11-1944), Teunis C. Govers (07-03-1942), Jan E. Hellings (07-03-1942), Marinus Hoebeke (15-05-1945), Antoon Hofland (20-09-1944), Frederik J. Hoogewoning ( 08-03-1945 ), Johannes Jorritsma ( 10-05-1944 ), Hermanus C.M. Kahlmann (31-12-1944), Joseph Klingen (Broeder Joseph) (24-01-1942), Dirk Koomen (03-05-1945), Douwe Koster (10-05-1945), Bernardus van der Kuijp (13-05-1940), Henri L.C. Lansdorp (10-05-1940), Hendrik J. de Leeuw (15-01-1942), Johannes L. Leuven (27-10-1942), Cornelis L.J. van Lent (13-06-1942), Hendrik J. Lever (11-05-1940), Hendrik O.E. Loeb (21-05–1943), Piet H. Lokman (06-12-1944), Frans N. Ludwig (09-11-1944), Ernst O. Moltzer (15-11-1941), Gerardus J. Nelis (14-05-1940), Jacob Nienhuis (30-01-1945), Willem A. van Ommen (11-05-1940), Aart J.P. Oskam (01-04-1945), Pieter Reedijk (13-05-1940), Hendrik de Ronde (26-09-1944), Henricus M.C. Schoenmaker (24-01-1942), Petrus H.T.M. Smits (10-05-1940), Wilhelmus A. Smits (30-12-1944), Douwe Sparrius (08-11-1940), Jan H. van Taarling (10-05-1940), Willem A. de Tello (05-02-1943), Hermanus van Tongeren (09-09-1944), Marinus Vaumont (25-07-1944), Joan C.G. Verspijck Mijnssen (18-03-1945), Nicolaas K.J. van Waas (11-01-1945), Willem N. sr. Willemse (24-10-1944), Willem N. jr. Willemse (17-12-1940) en Lambert van Wijk (10-04-1945).

Eind 1939 is op de plek van het Vrijheidsbeeld een gedenkteken geplaatst ter gelegenheid van het 40-jarig regeringsjubileum van koningin Wilhelmina. Het monument bestond uit drie zuilen met op de middelste zuil een beeltenis van de vorstin. De Heemsteedse beeldhouwer H.A. van den Eijnde (1869-1939) had dit monument gemaakt. Om de bezetter tijdens de Tweede Wereldoorlog te provoceren, werden hier regelmatig bloemen neergelegd. ‘Höherer SS- und polizeiführer’ Hanns Rauter was hier zo verbolgen over, dat hij in een brief van 21 oktober 1941 waarschuwde dat hij, indien dit nogmaals zou gebeuren, de opdracht zou geven het monument te vernietigen. Korte tijd later is dit inderdaad gebeurd.

Onmiddellijk na de bevrijding is op het Richard Holplein een tijdelijk herdenkingsmonument geplaatst, vervaardigd door Anton Molkenboer. In 1948 werd aan de Vrijheidsdreef het definitieve gedenkteken geplaatst. Het Vrijheidsbeeld met de naam ‘Een vrouw die haar boeien slaakt’ is vervaardigd door de Haarlemse beeldhouwer Mari Andriessen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog fungeerde zijn huis en atelier aan de Wagenweg in Heemstede als uitvalsbasis voor het verzet.

Bij de herdenking van 50 jaar bevrijding in 1995 ontving de gemeente Heemstede een aantal verzoeken om op de voet van het monument alsnog de namen aan te brengen van Heemstedenaren die tijdens de Tweede Wereldoorlog voor het vaderland zijn gevallen. Op de voet van het monument zijn ten tijde van de onthulling in 1948 de toen bekende namen aangebracht.

Het gemeentebestuur was van oordeel dat dit verzoek niet ingewilligd diende te worden en besloot het monument te laten zoals het was. In plaats daarvan heeft het gemeentebestuur een gedenkboek laten vervaardigen waarin alle namen zijn opgenomen van hen die tengevolge van oorlogshandelingen en/of gewelddadig ingrijpen van de Duitse en Japanse bezetter zijn omgekomen en die volgens het bevolkingsregister op dat moment ingezetenen van de gemeente waren.

Hierbij is niet alleen volstaan met de vermelding van namen van omgekomen verzetsstrijders, militairen of bemanningsleden van de koopvaardij, maar ook de namen van 140 omgekomen of vermiste Joodse burgers uit Heemstede zijn opgenomen in de lijst. Tot de laatste categorie zijn allen gerekend die in het najaar van 1940 door Duitse maatregelen gedwongen waren de kuststrook te verlaten. Ook zijn de namen opgenomen van hen die per 1 april 1941 nog als Joods ingezetene van Heemstede waren geregistreerd en nadien in één van de vernietigingskampen omkwamen. Het gedenkboek wordt in de jaren die eindigen op het cijfer 0 of 5 meegedragen in de stille tocht die op 4 mei van het Heemsteedse raadhuis naar het oorlogsmonument gaat.

Oprichting
De oprichting van het gedenkteken was een initiatief van het comité ‘Heemstede Vrij – 5 mei 1945’.

Onthulling
Het monument is onthuld op 4 mei 1948 door de minister van Binnenlandse Zaken, mr. P.J. Witteveen (zwager van beeldhouwer Mari Andriessen). Hierna is het kunstwerk door de heren A. Berentsen en J. Paternostre (oud-verzetsmannen) officieel overgedragen aan de gemeente Heemstede.

Bij het monument wordt jaarlijks op 4 mei een herdenking gehouden.

Locatie
Het monument is geplaatst aan het eind van de Vrijheidsdreef bij het wandelbos Groenendaal te Heemstede.

Bronnen

• Gemeente Heemstede;
• Stichting Februari 1941;
• Dhr. Hans Krol;
• 50 jaar bevrijding – Heemstede ten voeten uit 1945-1995 van J.P.L.M. Krol en drs. E. van der Zwaag (Gemeente Heemstede, 1995);
• Heemstede 1940-1945 – Een gemeente in bezettingstijd van Marcel Bulte en Hans Krol (Haarlem, De Vrieseborch Haarlem, 1995);
• Heemsteeds Dagblad van 3 mei 1990.

Voor meer informatie

• Beeldhouwkunst van deze eeuw van A.M. Hammacher (Amsterdam, 1955);
• De beeldhouwer Mari Andriessen van Louk Tilanus (Weesp, 1984);
• Binnenstad van Jan Teeuwisse (Haarlem, 1991);
• Kunst en omgeving (Den Haag, SDU, 1979), p.19 en 32;
• Brief 10 maart 1947 van J. Paternostre (Gemeentearchief Heemstede, map 1.853.1/nr. 1646).