Sinds 1986 organiseert het Nederlands Auschwitz Comité reizen naar Polen. Tijdens de reis, die langs verschillende concentratie- en vernietigingskampen voert, staan herdenken en het levend houden van de herinnering centraal. Overlevenden van de Holocaust en nabestaanden van de slachtoffers uit de nazikampen delen gedurende de reis hun ervaringen met de andere deelnemers. Dit jaar namen Yvonne Burger en Petra van Zuijlen als bestuursleden van het Nationaal Comité 4 en 5 mei deel aan de reis. Een verslag van hun ervaring en gedachten door Yvonne Burger.
Een ontroerende start
Het is de eerste dag van onze reis met het Nederlands Auschwitz Comité wanneer we in een gezelschap van meer dan 60 mensen vanuit ons hotel naar het voormalig getto in Warschau rijden. Alles wat daar ooit stond is weg – het terrein is inmiddels volgebouwd met zielloze woonblokken – behalve de Joodse begraafplaats. Die ligt daar nog, achter de resten van de gettomuur. Een historisch monument dat ondanks al het geweld bewaard is gebleven, al is de synagoge die er ooit stond door de nazi’s vernietigd. De laatste jaren is er veel in beweging. Jonge mensen hebben zich ontfermd over deze belangrijke historische plek en er wordt volop onderzoek gedaan naar de graven. Hierbij zijn stukken van de verdwenen synagoge gevonden. Onze gids leidt ons langs de massagraven van vermoorde Joden en Polen en langs de laatste rustplaatsen van bijzondere bewoners. Helden die zich verzetten tegen het onmenselijke optreden van de nazi’s maar ook de ontwikkelaar van Esperanto ligt hier te ruste. Een wirwar van oude en soms nieuwere zerken, monumenten en prachtige oude bomen die getuige waren van wat er ooit plaatsvond. Een ontroerende start van onze reis, gevolgd door een bezoek aan de Nederlandse ambassade waar we zeer hartelijk worden ontvangen door de ambassadeur. De huidige beheerder van de begraafplaats is er ook en beantwoordt al onze vragen over de huidige joodse gemeenschap in het moderne Polen, waar herdenken veel meer dan bij ons een collectief karakter heeft en zowel vermoorde Polen als de talloze vermoorde Joden centraal staan. Het is een lange eerste dag na een voorspoedige reis.
Stille getuigen
Dag twee begint opnieuw met een lange busrit. Het gezelschap voelt al wat vertrouwder. We delen persoonlijke verhalen over onze drijfveren om deze reis te maken. Deze zijn heel verschillend en toch hetzelfde: allemaal hebben we de behoefte om echt stil te staan bij het verleden. Te herdenken. Te verdiepen. Rond het middaguur arriveren we in Auschwitz. Het is bewolkt en het begint te regenen. Door een toegangspoort waar via luidsprekers de namen van de vermoorde mensen hardop genoemd worden maken we letterlijk en figuurlijk de overgang van buiten naar binnen. De gids neemt ons op een intense wijze mee in het verhaal van ontmenselijking. Ze leidt ons een aantal uren rond door een regenachtig kamp. Iedereen is stil en in zichzelf gekeerd. We zien de stille getuigen van wat zich hier heeft afgespeeld. Wat er is achtergebleven, dat wat je juist niet zou willen zien. Kleding in de maat van mijn pasgeboren kleinzoon. Fotograferen voelt ongepast. De onuitwisbare beelden blijven toch wel bij. Ik vind de naam van de overgrootmoeder van mijn dierbare vriendin Susanne en stuur haar hiervan wel een foto. Zo reist ze een beetje mee. We eindigen de rondleiding met een ontroerende ceremonie onder leiding van Rabbijn Menno ten Brink. Zijn zang, woorden van troost en de namen van de familieleden die hardop worden genoemd door mijn reisgenoten, raken me zeer. We wensen elkaar naar Joods gebruik nog vele jaren. Na afloop rijden we in het donker naar ons hotel in Krakau en tijdens het diner worden meer persoonlijke verhalen gedeeld. Ik voel me verbonden met mensen die ik vanavond voor het eerst ontmoet.
Rode rozen en kaarsen
De volgende dag keren we opnieuw terug naar Auschwitz om nu op eigen gelegenheid tentoonstellingen te bezoeken, te voelen en ervaren en ieder op onze eigen wijze te herdenken. De tweede keer in het crematorium grijpt me zo naar de keel dat ik naar buiten moet. Ik kan er geen minuut langer blijven. Met gids was het bezoek gisteren indrukwekkend, maar zonder gids ook, merk ik. In eigen tempo en in contact met alle zintuigen. Ik voel me steeds vermoeider, beklemder en bedrukt. Na de lunch bezoeken we het nog grotere vernietigingskamp Auschwitz Birkenau. Een onbeschrijfelijke ervaring. Er zijn prachtige rode rozen meegebracht die we samen neerleggen bij het monument en we steken kaarsen aan. Onze Rabbijn leidt de ceremonie. Ook Lalla Weiss is bij ons gezelschap, al decennialang strijdt ze voor erkenning van het leed van Roma en Sinti. Ze spreekt prachtige woorden en pakt de handen vast van onze Rabbijn en de voorzitter van het Nederlands Auschwitz Comité, Jacques Grishaver. Een prachtig en liefdevol beeld. Onze gids neemt ons daarna mee naar verschillende plekken op de locatie. Onderwijl worden de vermoeidheid en beklemming steeds zwaarder. We nemen de bus terug naar Krakow. Na het diner staat een wandeling in de Joodse wijk op het programma en we bezoeken twee synagogen. Ik twijfel door de vermoeidheid of ik nog mee wil gaan, maar besluit toch te gaan en door de wandeling en het gezelschap keert mijn energie toch terug. We sluiten de dag af in een plaatselijk café. Dat voelt goed en fijn. Samen ook kunnen lachen brengt ontlading.
Schindler fabrieken
Op onze vierde dag staat een bezoek aan de Schindler fabrieken op het programma. Er is nu een museum dat het voor velen bekende verhaal vertelt van Schindler, die zoveel Joodse mensen heeft gered. Uit het verhaal van onze gids komen twee belangrijke boodschappen naar voren. De eerste is hoe belangrijk het is om mensen als individu te blijven zien, omdat op persoonlijk niveau de verbinding begint. De tweede gaat over hoe ingewikkeld de Poolse geschiedenis is, waarbij de agressie van alle kanten kwam maar ook hoe er lange tijd door buitenaf voor de Polen is bepaald. Er is in de tentoonstelling veel ruimte voor het verhaal van de Poolse geschiedenis en ook voor de periode van onderdrukking na de Tweede Wereldoorlog door de USSR. In het verhaal van onze jonge vrouwelijke gids klinkt veel emotie door waardoor ik goed bij de les kan blijven, in een overvol museum waarbij alle zintuigen worden geprikkeld. Het is veel, maar dat was en dat is het ook. Deze veelheid is voelbaar aanwezig – het is onmogelijk om alles te zien en te lezen – maar ik kies mijn eigen rode lijn en dat is genoeg. Tussendoor leer ik nog steeds nieuwe mensen kennen en onze persoonlijke gesprekken zijn mooi en inzichtgevend over hoe diep intergenerationele wonden zijn. Ik geniet van de gesprekken met mijn NC-collega Petra en ben blij dat ik deze reis samen met haar mag maken.
Het oude getto van Lublin
Met prachtig weer rijden we vervolgens samen in de bus naar Lublin waar we stoppen voor een late lunch in Sandomierz, een prachtig plaatsje. Door de lange tocht daarheen heeft iedereen even tijd om zijn gedachten op een rijtje te zetten en rust te nemen. In de avond maken we een mooie wandeling door het oude getto van Lublin. Zoveel Joodse mensen die ook hier kleur gaven aan het culturele en intellectuele leven zijn weggevaagd. Een enkel gedenkteken verwijst naar hun geschiedenis. In de huizen en winkels waar zij geleefd hebben wonen al lange tijd andere mensen. Huizen die geroofd zijn, eerst door de nazi’s en daarna door het communistische bewind. Pas sinds kort kunnen ze worden geclaimd. Maar dan is renovatie van het bezit verder je eigen zaak. Sommige panden zien er daarom vervallen uit want opknappen vraagt nogal een investering. Ook deze dag sluiten we met een aantal mensen af in een plaatselijk etablissement.
Uitgestrekte bossen
Onze vijfde dag begint met een bezoek aan een concentratiekamp bij Lublin, Majdanek. Het ligt aan de rand van de stad en was zowel een werk- als vernietigingskamp waar ook Nederlandse Joden zijn vermoord. De gaskamers zijn hier nog in originele staat omdat de nazi’s bij het binnenvallen van het Rode Leger onvoldoende tijd hadden om ze te vernietigen. Ook hier kan ik het maar kort opbrengen om naar binnen te kijken, de ruimte ademt angst. Er is een uitgebreide expositie en in een van de barakken liggen bergen schoenen die zijn achtergebleven. Zo onverteerbaar dat zoveel – de schattingen zijn 90% – misdadigers nooit gestraft zijn na de Tweede Wereldoorlog omdat ze zich onvindbaar wisten te maken. Het kamp wordt nu bevolkt door grote zwarte kraaien, ze vliegen overal waar je kijkt. Na afloop van het bezoek lunchen we in Urszulin. Daarna gaan we naar Sobibor waar 34.000 Nederlandse Joden zijn vermoord, waarvan vele Amsterdammers. De buren van mijn moeder waarover ze altijd met zoveel liefde sprak? In ieder geval de overgrootmoeder van mijn vriendin, Eva Hertog. Ik leg namens mijn vriendin een bloem ter ere van haar en steek een kaarsje aan. In Sobibor is geen enkele vogel te zien ondanks de omringende uitgestrekte bossen, een onbewoond gebied aan de grens van Oekraïne en Wit-Rusland. Alle resten van het kamp zijn weg, behalve enkele fundamenten van de gaskamers en een enorme berg menselijk as. Aan de rand daarvan hebben we een ceremonie onder leiding van de Rabbijn. Deelnemers aan de reis noemen de namen en leeftijden van vermoorde familieleden, sommigen nog heel jong. Een zeer emotioneel moment. Dan wensen we elkaar allemaal ‘nog vele jaren’. De groep voelt opeens veel kleiner. Op de terugweg bezoeken we de voormalige synagoge in Wlodawa en reizen dan terug naar Warschau voor ons laatste diner samen.
Verbindende reis
De zesde dag is onze vertrekdag maar eerst gaan we nog naar het monument van de Umschlagplatz bij het voormalige Joodse Getto. Tussen 1942 en 1943 werden hiervandaan meer dan 300.000 mensen gedeporteerd naar de vernietigingskampen. Ook bezoeken we het monument van de bunker Mila 18. Tijdens de laatste dagen van de opstand in april 1943 in het getto was dit het hoofdkwartier van de Joodse Gevechtsorganisatie die zich op zeer moedige wijze heeft verzet tegen de nazi’s. Daarna maken we nog een wandeling in de oude stad van Warschau die volledig gebombardeerd is maar in oude stijl herbouwd. Ter afsluiting lunchen we samen nog eenmaal, heffen het glas op een prachtige, verbindende, emotionele en leerzame ervaring die ons allen altijd bij zal blijven. Door te voelen, te zien, te luisteren en op de plaats te zijn waar het heeft plaatsgevonden. Waardoor ik inzicht heb gekregen op een veel diepere laag. En die mogelijk is gemaakt door de enorme inzet van het team van het Nederlands Auschwitz Comité onder leiding van Jacques Grishaver die inmiddels al boven de 80 is en de afgelopen 30 jaar al duizenden mensen heeft meegenomen op deze reis vanuit zijn diepe overtuiging dat dit verhaal blijvend verteld moet worden. Een diepe buiging voor hem en alle vrijwilligers van het comité.