Wie en wat herdenken we?
In Nederland herdenken we op 4 mei de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog in Europa en in Zuidoost-Azië. Sinds 1961 herdenken we ook de slachtoffers van oorlogssituaties en vredesoperaties waarbij Nederland betrokken was na de Tweede Wereldoorlog.
Oorlogsslachtoffers
Tijdens de Tweede Wereldoorlog kwamen grote aantallen mensen om. Velen stierven door oorlogsgeweld of uitputting, zowel in Europa als in Zuidoost-Azië. Ook zijn veel mensen vermoord omdat zij in verzet kwamen. Zes miljoen Joden, waarvan 104.000 uit Nederland, werden vermoord of kwamen om tijdens de Holocaust. De Holocaust was de opzettelijke en georganiseerde vervolging van en moord op Joden. Ook Roma en Sinti werden slachtoffer van genocide door de nazi’s. Schattingen over het aantal Roma en Sinti dat werd vermoord tijdens de oorlog lopen uiteen van 220.000 tot 1,5 miljoen. Er werden 215 Roma en Sinti uit Nederland vermoord.
Memorandum
Het memorandum is de officiële tekst over wie we herdenken tijdens de Nationale Herdenking:
Tijdens de Nationale Herdenking herdenken wij allen – burgers en militairen – die in het Koninkrijk der Nederlanden of waar ook ter wereld zijn omgekomen of vermoord; zowel tijdens de Tweede Wereldoorlog en de koloniale oorlog in Indonesië, als in oorlogssituaties en bij vredesoperaties daarna.
Wat is het memorandum?
Het memorandum is een tekst waarmee al sinds 1946 het kader van de Nationale Herdenking wordt aangegeven en waarin is geformuleerd wie we herdenken op 4 mei. De tekst is bedoeld om richting te geven en is bewust algemeen geformuleerd om alle verschillende oorlogsslachtoffers in te kunnen sluiten. Voor allen die achterbleven is het persoonlijke verdriet om de doden immers groot. Op 4 mei tijdens de Nationale Herdenking worden alle oorlogsslachtoffers van de Tweede Wereldoorlog uit het toenmalige Koninkrijk der Nederlanden herdacht, de slachtoffers die vielen tijdens de koloniale oorlog in Indonesië, en ook de slachtoffers die daarna vielen tijdens oorlogs- en vredesoperaties waarbij Nederland betrokken was.
Toelichting op de beschrijvingen in het memorandum
“Waar ook ter wereld”
Deze zinsnede heeft betrekking op het feit dat de meeste Nederlanders tijdens de Tweede Wereldoorlog elders in de wereld zijn omgekomen of vermoord in concentratie- of vernietigingskampen, in interneringskampen, bij dwangarbeid of op zee. Of tijdens vredesmissies en oorlogssituaties in andere landen na de Tweede Wereldoorlog.
“Tijdens de Tweede Wereldoorlog”
Ook voor de inval van nazi-Duitsland in Nederland zijn er al Nederlanders omgekomen als gevolg van de Tweede Wereldoorlog. Die was tenslotte al eerder uitgebroken. Ook deze slachtoffers worden herdacht.
“De koloniale oorlog in Indonesië”
Twee dagen na de Japanse capitulatie op 15 augustus 1945 werd in Indonesië de onafhankelijkheid uitgeroepen. Nederland voerde hierna een oorlog in een poging de controle over de voormalige kolonie Nederlands-Indië terug te krijgen. We herdenken alle Nederlandse en Indonesische slachtoffers die hier vielen.
“In oorlogssituaties en bij vredesoperaties”
Sinds de Tweede Wereldoorlog is er wereldwijd nog geen dag geweest zonder oorlog. Om een bijdrage te leveren aan meer stabiliteit en veiligheid in de wereld, zendt Nederland militairen en ander defensiepersoneel uit naar conflictgebieden. Nederlanders die tijdens een dergelijke, door de overheid gesanctioneerde, missie om het leven zijn gekomen, worden ook herdacht op 4 mei.
Wijzigingen in het memorandum
De vorm en inhoud van de herdenking en viering zijn blijvend in ontwikkeling. De formulering van het memorandum is sinds de oorlog ook regelmatig aangepast door zowel het in 1987 ingestelde Nationaal Comité 4 en 5 mei als door voorgaande comités.
In 1961 is het memorandum op initiatief van veteranen en in overleg met het ministerie van Defensie uitgebreid met de oorlogsslachtoffers die zijn omgekomen in oorlogssituaties na de Tweede Wereldoorlog, zoals militairen in voormalig Nederlands-Indië, Nieuw-Guinea en Korea. Later zijn ook slachtoffers van vredesmissies hier aan toegevoegd.
De meest actuele aanpassing van het memorandum vond plaats in 2022, toen het Nationaal Comité de verwijzing naar “de koloniale oorlog in Indonesië” opnam in het memorandum als verwijzing naar alle Nederlandse en Indonesische slachtoffers die vielen in de periode 1945-1949, in lijn met de excuses die de minister-president maakte naar aanleiding van het verschijnen van de resultaten van het onderzoek ‘Onafhankelijkheid, dekolonisatie, geweld en oorlog in Indonesië, 1945-1950’.
De laatste wijziging daarvoor was in 2019, toen het Nationaal Comité besloot om terug te gaan naar de memorandumtekst van 2011 en daarmee het woord ‘Nederlandse’ schrapte. De reden daarvoor is dat naar de letter van het memorandum van 2015 ongewild groepen slachtoffers werden uitgesloten, bijvoorbeeld alle stateloos geworden Joodse vluchtelingen uit nazi-Duitsland. Denk bijvoorbeeld aan Anne Frank en haar familie. Dat geldt ook voor inwoners van toenmalig Nederlands-Indië, die niet het Nederlanderschap bezaten maar wel inwoners waren van het Koninkrijk der Nederlanden.