Leusden, Gedenkplaats Kamp Amersfoort

Vorm en materiaal
Gedenkplaats Kamp Amersfoort in Leusden bestaat uit een museumgebouwtje met een muurschildering, een maquette, enkele herinneringen aan het kamp en een videofilm die doorlopend wordt vertoond. Rondom het gebouw bevindt zich een nieuw aangelegd pleintje met een herdenkingssteen en de symbolische rozentuin.

Op de in de omgeving geplaatste informatieborden is te lezen wat zich hier heeft afgespeeld.

In het voormalige kantoor van de kampkommandant zijn twee muurschilderingen aangebracht. Het zijn voorstellingen van gevangenen in een arbeidscommando en een bovenaanzicht van het kamp. De wandschilderingen zijn gemaakt in 1944. Aanvankelijk werd aangenomen dat ze gemaakt zijn door gevangene Laszlo Weiss, een joodse man van Hongaarse afkomst. Na onderzoek is echter gebleken dat Weiss nooit in Kamp Amersfoort heeft gezeten. De Nederlandse en de Rode-Kruisvlag op de schildering van het P.D.A. zijn in 1945 toegevoegd als herinnering aan de bevrijding en aan de overdracht van het kamp aan het Rode Kruis. Om de originele muur met schilderingen werd in 1972 een herdenkingsgebouwtje gezet. In 2000 werden de schilderingen gerestaureerd en werd het gebouwtje vernieuwd en vergroot.

De wachttoren op het terrein behoort tot de weinige overblijfselen van Kamp Amersfoort. De toren staat niet meer op zijn oorspronkelijke plaats en is enkele malen gerestaureerd.

Bijna centraal in het Kamp Amersfoort, in het tuintje bij de poort naar het gevangenengedeelte, stond in de oorlogsjaren een klokkenstoel met appèlklok. De appèlklok is nu te bezichtigen in het gebouwtje. De klokkenstoel is verplaatst en staat nu op de gedenkplaats aan de Appelweg.

In en om het voormalige Kamp Amersfoort liggen gedenkplaatsen die herinneren aan de wrede en zinloze misdaden, door de bezettingsmacht begaan:

• Nationaal Monument Kamp Amersfoort (ofwel ‘De Stenen Man’)
• Gedenkzuil Kamp Amersfoort
• gedenkkruis Jannetjesdal
• lijkenhuisje
• monument Appelweg
• Grensbeuk aan de Appelweg
• monument BW-laan
• ‘Koedriest’
• Russisch ereveld
• begraafplaats Rusthof
• Israëlitische begraafplaats

In 2000 werd het laatste stuk van de muurschilderingen gerestaureerd. Op 18 maart 2003 is de restauratie van het beeld ‘De Stenen Man’ afgerond. Bovendien is bij de voormalige schietbaan het pad gereconstrueerd en zijn de taluds hersteld. Ook de paden op het voorplein, langs het lijkenhuisje en rondom de schietbaan zijn nieuw aangelegd. In het voorjaar van 2003 is de bewaard gebleven appèlklok aangebracht in een roestvrijstalen klokkenstoel. De restauratie en uitbreiding van de gedenkplaats is op 19 april 2004 afgerond met de opening van een zelfstandig bezoekers- en informatiecentrum annex kantoor. Een nieuwe bestrating sluit aan op het bezoekersgebouw, van waaruit men via openslaande deuren naar buiten kan gaan voor een rondgang over de gedenkplaats. In deze bestrating (tegen de achterzijde van de haag met de symbolische rozentuin) is ook een groot gedeelte van het profiel van de bunkercellen-gang met cellen opgenomen. Tijdens de rondgang kan nu letterlijk worden stilgestaan bij de vele mannen (maar ook vrouwen en kinderen) die op die plaats met de gevolgen van bezetting en gevangenschap zijn geconfronteerd, waarbij honderden mensen daar de laatste uren van hun leven doorbrachten. Het informatiebord uit 1995 heeft een nieuwe plaats gekregen bij het hek naar de parkeerplaats van de politieschool.

De Gedenkplaats Kamp Amersfoort in Leusden herinnert aan het ‘Polizeiliche Durchgangslager Amersfoort’, waar gedurende de jaren 1941-1945 meer dan 35.000 mensen werden opgesloten. Velen werden verwaarloosd, mishandeld en op transport gesteld naar vernietigingskampen in Duitsland en Polen.

Tijdens de mobilisatie werden in Amersfoort barakkenkampen geplaatst. In 1939 was hier het 16e Regiment Infanterie gelegerd. Na de inval van het Duitse leger op 10 mei 1940 werd snel duidelijk dat het Nederlandse leger geen stand kon houden. Een jaar na de capitulatie, in het voorjaar van 1941, begon de SS het barakkencomplex in te richten als concentratiekamp.

Kamp Amersfoort was vooral een strafkamp, dat onderdeel uitmaakte van het onderdrukkende systeem van de bezetter. Gevangenen werden via schijnprocessen veroordeeld, gedeporteerd of simpelweg vermoord. In de eerste periode, vanaf 18 augustus 1941 tot maart 1943, vormde het kamp de enige grote ‘vergaarbak’ van gevangenen die de Sicherheitsdienst bezat. Op 18 augustus 1941 arriveerde de eerste groep gevangenen (bijna 200 communisten uit kamp Schoorl). In de tweede periode, van augustus 1941 tot maart 1943, is Amersfoort een hongerkamp geweest. De gevangenen vermagerden in een angstwekkend tempo, maar voedselpakketten mochten ze niet ontvangen. In 1942 werd het kamp aanzienlijk uitgebreid tot zo’n 4.000 slaapplaatsen.

Half april 1945 startte het Canadese offensief aan de oostzijde van de IJssel. Op 19 april 1945 werd officieel bevestigd door SS-Brigadeführer und Generalmajor der Polizei Schongarth dat Kamp Amersfoort met circa 500 gevangenen diende te worden overgedragen aan het Nederlandse Rode Kruis. Na de capitulatie van de bezetter op 4 mei 1945 (de capitulatie trad in werking om 08:00 uur op 5 mei), werden de nog aanwezige gevangenen voorzien van een Rode-Kruispaspoort en konden zij het kamp te verlaten.

Naar schatting zijn er meer dan 35.000 gevangenen geregistreerd, waarvan er meer dan 19.000 naar Duitsland op transport zijn gegaan. Ten minste 658 gevangenen zijn overleden als gevolg van hun verblijf in Kamp Amersfoort. Van deze 658 zijn meer dan 428 gevangenen in de nabije omgeving van Kamp Amersfoort geëxecuteerd. Veel omgekomen kampgevangenen werden herbegraven op de Amersfoortse begraafplaats Rusthof.

Na de bevrijding werden NSB’ers en collaborateurs opgepakt. Al spoedig zaten er 2.500 mannen en 1.000 vrouwen en kinderen gevangen in Amersfoort. Het rapport Kamptoestanden van dr. Van der Vaart Smit maakt melding van mishandelingen waaraan politieke verdachten hebben blootgestaan: ‘De mishandelingen en folteringen na mei 1945, waar duizenden personen aan waren blootgesteld waren geen ‘spontane reacties’ van volksgenoten op de jarenlange onderdrukking, maar waren handelingen van misdadigers.’

Oprichting
In 1967 en 1968 zijn alle barakken van het voormalig Kamp Amersfoort gesloopt. Bij de sloop kwam een muurschildering aan het licht. Deze ontdekking en het besef dat er voor het nageslacht iets moest worden bewaard, zorgde ervoor dat in 1972 een gebouwtje werd ingericht om te gedenken. Pas in 1995 werd een echte gedenkplaats aangelegd. Tijdens de nationale herdenking op 4 mei 2003 is de appèlklok in gebruik genomen om het begin van de stille tocht aan te geven. Ondanks de ingrijpende veranderingen die het gebied heeft ondergaan, blijft het voormalige kamp met de naastgelegen omgeving een indrukwekkende plaats om te bezoeken.

Locatie
De Gedenkplaats Kamp Amersfoort is gelegen op het terrein van het politieopleidingscentrum IBP-Leusden. De ingang van de gedenkplaats is gelegen aan de Appelweg. Tegenover de ingang ligt het pad naar de fusilladeplaats en het Nationaal Monument Kamp Amersfoort, ook wel ‘De Stenen Man’ genoemd. De omgeving leent zich goed voor een wandeling of rondleiding langs de verschillende gedenkplaatsen. De Gedenkplaats is te bezoeken van maandag t/m vrijdag van 08.00 uur tot 18.00 uur.

Bronnen

• Informatiebulletin van Stichting Nationaal Monument Kamp Amersfoort, no. 5/april 2003 en no. 6/september 2003;
• Sta een ogenblik stil… Monumentenboek 1940|1945, Wim Ramaker en Ben van Bohemen. (Kampen, Uitgeversmaatschappij J.H. Kok Matrijs, 1980). ISBN 90 242 0185 3;
• www.kampamersfoort.nl.

Voor meer informatie
Verborgen, niet vergeten, RTV Utrecht, 7 april 2012.