De Tweede Wereldoorlog is voor het gros van de Nederlanders inmiddels ver weg: een episode uit onze geschiedenis die vooral niet vergeten mag worden. Maar in het Groningse Appelbergen – uitgesproken als Appèlbergen – is de oorlog nog altijd pijnlijk dichtbij. Al bijna tachtig jaar wordt daar gespeurd naar de lichamen van vijftien geëxecuteerde dorps- en streekgenoten.
Op 29 april 1943 krijgen Nederlandse oud-militairen die gevochten hadden in 1940 een oproep voor de Arbeitseinsatz: ze moeten gaan werken in de Duitse oorlogsindustrie die met ernstige arbeidstekorten te kampen heeft. Uiteindelijk zullen ruim 300.000 Nederlandse mannen in nazi-Duitsland gedwongen tewerkgesteld worden, een maatregel die veel Nederlanders veel te ver vinden gaan. Het leidt met zo’n 500.000 deelnemers tot de grootste staking ooit in Nederland. De Duitse bezetter probeert dit verzet met ijzeren hand de kop in te drukken: honderden stakers worden afgevoerd naar strafkampen, bijna 200 stakers worden standrechtelijk geëxecuteerd. In Groningen staat op dat moment de Duitse SD-officier Johann Mechels aan het hoofd van deze brute strafexercitie die aan 34 onschuldigen het leven kost.
Straaljager
“Deze slachtoffers zijn in anonieme massagraven verstopt op het toenmalige militaire oefenterrein in Appelbergen”, vertelt bestuurslid Adrie Kiwiet-Thoma van de Stichting 3 mei Herdenkingen Appèlbergen. Haar grootvader, Egbert Thoma, is een van de slachtoffers van toen, en een van de nog altijd vermisten van nu. “In 1946 zijn op onder meer aanwijzingen van een ooggetuige in totaal negentien lichamen op twee verschillende plekken gevonden”, vertelt Kiwiet-Thoma. “Nadien zijn er nog verschillende pogingen ondernomen om de lichamen van de andere slachtoffers te vinden, maar zonder resultaat. In 1993 is het hele gebied zelfs met behulp van een straaljager afgezocht.”
In al die jaren is de hoop bij nabestaanden op het vinden van de resten van hun familieleden niet vervlogen, en sinds kort is de zoektocht nieuw leven ingeblazen. De reden: een nieuw onderzoek door het International Search & Recovery Team for Missing Persons (ISRT) op het circa 40 hectare grote terrein. Met anno 2023 bijstand van een wel heel bijzondere hulp: de kleindochter van SD-officier Mechels.
Kleindochter
Kiwiet-Thoma: “Toen deze kleindochter recent ontdekte waar haar grootvader bij betrokken is geweest in de oorlog, werd ze overvallen door schaamte, verdriet en schuld. Ze heeft haar baan opgezegd en is vastbesloten om het oorlogsverleden van haar grootvader boven water te krijgen. En om waar mogelijk nabestaanden van zijn slachtoffers met dat onderzoek te helpen.”
Ongeveer gelijktijdig legde de Appelbergense stichting contact met het ISRT om toch nog een poging te wagen om het spoorloze graf te traceren. Deze internationale maar in Nederland gevestigde club speurt met experts en de nieuwste zoektechnieken overal ter wereld naar (resten van) vermiste personen in complexe situaties. “Die inspanningen hebben inmiddels drie nieuwe plekken op het voormalige oefenterrein opgeleverd waar mogelijk een massagraf zou kunnen liggen”, zegt Kiwiet-Thoma. “Deze locaties worden nu onderzocht op historisch bewijs.”
Locaties
Evander Broekman van ISRT licht toe: “Wij hebben een aantal plekken gelokaliseerd waarvan wij denken dat er een graf zou kunnen liggen. Op basis van onder andere historische data, locatie, vegetatie en bodemstructuur. Vervolgens gaan we kijken of die locaties ook passen bij de historische feiten. Daar kan het onderzoek dat de kleindochter deed naar haar grootvaders oorlogsmisdaden ons bij helpen.” Zo werd bekend dat Mechels ook actief is geweest in Rusland en Oekraïne, waar hij eveneens slachtoffers heeft gemaakt die in massagraven werden gedumpt. Broekman: “Als we meer informatie hebben over zijn werkwijze daar, kan dat aanwijzingen geven of we hier goed zitten.”
Gevoelig
Hoe goed bedoeld de Duitse hulp van Mechels’ nazaat ook is, haar betrokkenheid ligt in Appelbergen wel gevoelig, zeker bij de oudere generatie. Kiwiet-Thoma: “Je kunt niemand iets aanrekenen ten aanzien van de daden van hun voorouders. Tegelijkertijd is de pijn bij veel nabestaanden nog altijd zo vers, dat elke herinnering aan Mechels in elk geval gemengde gevoelens oproept bij een deel van de nabestaanden.”
Een gevoeligheid waar Broekman van het ISRT alle begrip voor heeft. “In ons veld – het opsporen van vermisten en stoffelijke resten – heb je altijd met hele sterke emoties te maken. En daar respectvol mee omgaan is een wezenlijk onderdeel van ons werk. Dat is hier niet anders. Er zitten emoties bij de nabestaanden van de slachtoffers van Mechels. Maar ook bij zijn nazaten. Ons doel is recht doen aan al die emoties, omdat geen van die betrokkenen invloed heeft gehad op wat er toen gebeurd is. Zij zijn in deze kwestie allemaal slachtoffer. Wij zijn niet alleen op zoek naar forensische resultaten, maar ook naar menselijke resultaten. Ons onderzoek kan iedereen in dit verhaal helpen.”
De hoop is dat er voor de zomer daadwerkelijk gegraven zal gaan worden. Kiwiet-Thoma: “We vinden het heel spannend maar we hopen echt dat deze zoektocht nu succes oplevert. Zodat dit deel van de oorlog ook in Appelbergen en omgeving eindelijk kan worden afgesloten.
Dit artikel verscheen eerder in NC Magazine nr. 25 (voorjaar 2024). Het artikel is geschreven door Timo Waarsenburg, de foto’s zijn van Daniel van der Burg.
Onderschrift foto bovenaan artikel: Een ven in de bossen van Appelbergen waar nog altijd gezocht wordt naar vermisten.