Vrijwilligers: de onmisbare drijfveer achter lokale herdenkingen en vieringen

Op 4 en 5 mei vindt in bijna iedere Nederlandse gemeente een herdenking, dan wel een viering plaats. Maar ook op andere dagen worden oorlogsslachtoffers herdacht. Vrijwilligers vormen een onmisbare schakel in de organisatie van al deze herdenkingen. Wat drijft hen en hoe ervaren zij het organiseren hiervan? Vier lokale organisatoren aan het woord.

‘Ieder jaar staat het hier vol. Dat verandert niet’

Als reactie op de aanslag op een SD’er, werden op 24 oktober 1944 29 willekeurig gekozen gevangenen standrechtelijk geëxecuteerd. Het monument ‘Verzetsgroep’ staat sinds 1954 op de hoek van de Amsterdamse Apollolaan en de Beethovenstraat. De plaquette met alle namen kwam er pas in 2020. Jaarlijks trekt de herdenking duizenden mensen.

Als klein meisje kwam Jet Key, de huidige voorzitter van het het Comité 4 mei herdenking Apollolaan al naar de herdenking bij het monument van Jan Willem Havermans. Haar opa had gevangen gezeten in het Huis van Bewaring aan de Weteringschans en twee mannen uit zijn cel waren hier zonder enige vorm van proces gefusilleerd. “Het hoofdkwartier van de Sicherheitsdienst was hier om de hoek. De Duitsers waren woedend over de aanslag. Ze hebben huizen in de buurt uitgekamd en daar alle mannen opgepakt. Ook werden twee huizen in brand gestoken.”

Bij het monument ‘Verzetsgroep’ wordt niet alleen de moord op deze 29 mannen herdacht. “In deze buurt woonden en wonen nog steeds veel Joodse mensen. Daardoor trok deze herdenking al snel duizenden bezoekers vanuit heel Amsterdam. Op 4 mei zijn ruim vijftig lokale bijeenkomsten verspreid door de stad, maar daarvan is deze een van de grotere.”

Bronzen plaquette
De bijeenkomst in 2020 had een hoogtepunt moeten worden. Niet alleen omdat er toen 75 jaar vrijheid werd gevierd, maar vooral omdat er eindelijk een bronzen plaquette was gekomen met de namen van alle vermoorde mannen. “Maar we konden ze niet onthullen want er was geen herdenking vanwege corona”, herinnert Jet Key zich. Toch werden de paar mensen die waren komen opdagen verrast door een trompettist die, ergens op een balkon in de buurt, om twee minuten over acht het Wilhelmus begon te spelen. “Dat was een ontroerend moment.” De herdenking van 2021 ging ook niet door, maar er kwamen wel mensen naar de Apollolaan toe. Dat leidde tot een nieuw, onverwacht hoogtepunt. “Er was een verslaggever van de regionale omroep RTV Noord-Holland die op zoek was naar nabestaanden van die 29 gefusilleerden. Dat leidde tot een oproep op Facebook, mailtjes naar contactpersonen van ons comité en hulp van de politie. Zo kwamen we met elkaar tot een indrukwekkende lijst. Op 24 oktober 2021 hebben we de plaquette alsnog onthuld, in aanwezigheid van onder meer een broer van een van de gefusilleerde mannen en een achterkleinkind dat een ontroerend eerbetoon bracht.”

Indrukwekkend genoeg
De voorzitter is niet bang dat de herdenking aan de Apollolaan een stille dood zal sterven. “Ieder jaar staat het hier vol. Dat verandert niet. We herdenken alle mensen die in de concentratiekampen vermoord zijn, de Joden, Sinti en Roma. Militairen en strijders die sneuvelden in het verzet, burgers die op hun eigen manier verzet pleegden en verraden werden, de slachtoffers van terreur en in het bijzonder de 29 gevangenen en alle onschuldige burgers die door het oorlogsgeweld het leven hebben verloren.” “We zetten steeds wat meer stoelen neer voor de oudere mensen die komen en we investeren in een betere geluidsinstallatie, maar meer veranderen we niet. De ceremonie op zichzelf is indrukwekkend genoeg en dat zal nog wel even zo blijven.”

‘Op 5 mei gaan we met de Texelse veteranen het hele eiland langs en delen we Vrijheidssoep uit’

Het einde van de Tweede Wereldoorlog wordt in Nederland op 5 mei gevierd. Wat maar weinig mensen weten is dat op Texel de oorlog doorging tot 20 mei 1945. Pas op die dag werd de opstand van Georgiërs tegen de Duitsers officieel door de Canadezen beëindigd. Texel was daarmee het laatste slagveld van Europa.

Veteraan Martin van Daalen is lid van het Comité 4 en 5 Mei Texel. Hierin zijn diverse groepen uit de Texelse bevolking vertegenwoordigd. “Wij organiseren de activiteiten rondom de herdenking op 4 mei. Maar voor Texel heeft 6 april ook een bijzondere betekenis.” Tot en met 5 april 1945 merkten de Texelaars eigenlijk niet zoveel van de oorlog, legt hij uit. “Behalve Duitsers, zaten er Georgiërs die in dienst waren van het Duitse leger. Toen het einde van de oorlog naderde, waren zij als de dood dat zij, als Sovjetburgers, zouden worden uitgeleverd aan Stalin. De kans dat ze dat zouden overleven was nihil. Ze besloten daarom in de nacht van 5 op 6 april in opstand te komen tegen de Duitsers door ze allemaal te vermoorden. Maar dat plan mislukte deels. De ontsnapte Duitsers sloegen alarm en keerden zich tegen hun eerdere wapenbroeders.” Als wraak pakten ze op 6 april veertien willekeurige Texelaars op. Vier wisten te ontsnappen, de overige tien werden geëxecuteerd. De Duitsers draaiden hun verdedigingswapens landinwaarts en beschoten huizen en boerderijen waarvan ze dachten dat er zich Georgiërs verscholen. Ook trokken ze op linie over het eiland om Georgiërs en Texelaars die hen hadden geholpen neer te schieten. Het werd een bloedbad. Pas op 20 mei maakten Canadese troepen vanaf Den Helder de overtocht naar het eiland en werd de strijd beëindigd.

Bloedig einde
Ieder jaar op 4 mei houdt een Georgische delegatie op Texel een ceremonie op een speciale begraafplaats waar al hun landgenoten liggen die bij dit bloedige einde van de oorlog op het eiland zijn omgekomen. ’s Avonds voegen zij zich bij de algemene herdenking en de stille tocht, waarna kransen worden gelegd op de geallieerde begraafplaats. Op 6 april herdenken de Texelaars de vermoorde burgers tijdens een bijeenkomst bij een monumentnet buiten de poort van de Joost Dourleinkazerne, op de zuidpunt van het eiland. De betrokkenheid bij de herdenking op 4 mei is groot. Wie niet live aanwezig kan zijn, kan de plechtigheid volgen via ‘Texel kijken en Luisteren’ op YouTube en Facebook.

Stripboek
Maar net als in het hele land, neemt ook onder jongeren op Texel de kennis over en de betrokkenheid bij de Tweede Wereldoorlog af. Dat bracht Martin van Daalen en Stichting Veteranen Texel op het idee een stripboek te laten maken over de Georgische opstand. Dat moet op 6 april 2025 verschijnen en wordt dan samen met een lespakket verspreid onder schooljeugd. “Daarin staan niet de feiten centraal, maar focussen we op dilemma’s die in elke oorlog spelen: wat is goed en wat is fout? Wie help je en wie niet?”, zegt Van Daalen. “Er zijn geen juiste of onjuiste antwoorden, het is de bedoeling dat de scholieren er zelf over gaan nadenken.” Zelf verheugt hij zich het meest op de tour met oude legervoertuigen die ieder jaar een vast onderdeel is op 5 mei. “Daarin gaan we met de Texelse veteranen alle zeven dorpen van het eiland langs en delen we overal gratis Vrijheidssoep uit.”

‘Het is een klein dorp, maar de betrokkenheid is groot’

Het Friese dorp Tjerkwerd, samen met de omliggende buurtschappen goed voor 460 inwoners, beschikt sinds 2014 over een monument op het kerkhof ter nagedachtenis aan de slachtoffers uit de Tweede Wereldoorlog. Jaarlijks organiseert het 4 mei-comité een herdenking bij dit monument.

Heleen Wilts is voorzitter van het 4 mei comité Tjerkwerd. Dit comité bestaat uit vertegenwoordigers van verschillende verenigingen in het dorp: de muziekvereniging, de kerk, de ouderraad van de school, de Oranjevereniging en het dorpsbelang. “Hierdoor is de betrokkenheid breed gedragen en blijft er continuïteit”, zegt Wilts. “Het nadeel is wel dat er soms snelle wisselingen zijn.” Zo’n acht jaar geleden sloot Heleen Wilts zich aan namens de kerk. Naast voorzitter is zij ook ceremoniemeester tijdens de herdenking. “Het is een klein dorp, maar de betrokkenheid is groot. We hebben nooit moeite om vrijwilligers te vinden.”

“Ruim tien jaar geleden nam een groepje (oud-)dorpsbewoners het initiatief om een monument op te richten”, vertelt Wilts. Op het monument staan de namen van vier mensen die tijdens de Tweede Wereldoorlog omkwamen en een bijzondere band hadden met Tjerkwerd. Een van hen was een Joodse jongen die ondergedoken zat in het dorp, maar werd verraden en na ondervraging door de Duitsers werd doodgeschoten. Daarnaast zijn er twee kopmannen uit het Friese verzet, die waren ondergebracht in het huis van de smid. Zij werden daar ontdekt en gefusilleerd in de buurt van Zwolle. De zoon van de smid was een van de initiatiefnemers van het monument. Al deze verhalen zijn vastgelegd in het boek Opdat wij niet vergeten.

Documentaire
Tjerkwerd kwam ook in beeld in de serie In de ban van Goed en Fout. Hierin vertellen oud-dorpsgenoten Folkert Schukken en Hylke Speerstra over hun ervaringen als kinderen in oorlogstijd in Tjerkwerd. Wilts vertelt: “De serie gaat over schrijver Onno Blom, wiens grootvader in dezelfde Friese verzetsgroep ‘De Duif’ zat als de mannen die op het monument worden herdacht.” Tegelijkertijd was Bloms overgrootvader lid van de NSB. In de serie onderzoekt Blom het verleden van zijn familie, waarin goed en fout samenkomen.

Belangstelling
“Na tien jaar merken we dat de belangstelling wat afneemt”, zegt Wilts. “De groep ouderen die de oorlog bewust heeft meegemaakt, wordt steeds kleiner.” Om die reden betrekt het comité nadrukkelijk de jeugd bij de herdenking. De plaatselijke basisschool, CBS de Reinbôge, heeft het monument geadopteerd. De herdenking begint bij de school, waarna de stoet naar het kerkhof trekt. “We nodigen sprekers uit die zich persoonlijk verbonden weten met de namen op het monument. Leerlingen dragen gedichten voor en leggen een krans bij het monument”, aldus Wilts.

‘80 jaar vrijheid zullen we groots vieren, maar elk jaar herdenken en vieren we uitgebreid’

Stichting 4 en 5 mei Woerden is verantwoordelijk voor zowel de herdenkingen op 4 mei als het bevrijdingsfestival op 5 mei. Daarnaast organiseert de stichting de lokale herdenking op 15 augustus. Ook herdenken ze jaarlijks, tijdens Jom Hasjoa, de weggevoerde en omgebrachte Joodse Woerdenaren tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Jan van Es, voorzitter van Stichting 4 en 5 mei Woerden, vertelt dat er op 4 mei zelfs twee herdenkingen plaatsvinden in Woerden. Vlak na de oorlog werd een monument opgericht ter nagedachtenis aan alle lokale slachtoffers, zonder namen. “Hetidee was dat iedereen gelijk is, dus er mochten geen individuen worden genoemd. Er werd ook geen onderscheid gemaakt tussen militairen en burgers”, legt Van Es uit. Na verloop van tijd ontstond er echter een groep inwoners die wél een monument met namen wilden. Zij realiseerden een eigen gedenkplaats op de Algemene Begraafplaats, wat jarenlang leidde tot twee aparte herdenkingen op 4 mei.

Zo’n vijftien jaar geleden zijn de verschillende stichtingen – er was er ook een voor het Joodse monument – opgegaan in Stichting 4 en 5 mei Woerden. De huidige ceremonie begint bij de monumenten voor de Woerdense oorlogsslachtoffers op de Algemene Begraafplaats, gevolgd door de Dodenherdenking bij monument De Naald. Verschillende groepen, waaronder veteranen en Molukkers, leggen kransen bij De Naald. “Woerden kent een grote Molukse gemeenschap”, vertelt Van Es. Bij beide monumenten zijn toespraken. De burgemeester spreekt bij De Naald, terwijl bij het andere monument de namen van de slachtoffers worden genoemd en over hen wordt verteld.

Meer herdenkingen
Sinds 2020 is er ook een herdenking op 15 augustus, hier worden alle slachtoffers van de oorlog tegen Japan en de Japanse bezetting van voormalig Nederlands-Indië herdacht. “We vragen de Molukse stichting Sinar Maluku elk jaar om een bijdrage in de vorm van een zanger of spreker.” Daarnaast organiseert de stichting jaarlijks Jom Hasjoa, de herdenking van de zes miljoen Joden die tijdens de Tweede Wereldoorlog door de nazi’s werden vermoord.
In Woerden is hiervoor een speciaal monument opgericht. “In het verlengde hiervan zijn we ook begonnen met het leggen van Stolpersteine”, voegt Van Es toe. Deze struikelstenen worden geplaatst bij de laatste bekende verblijfplaats van weggevoerde Joden en andere slachtoffers, om hen blijvend te herinneren.

Educatie en jongerenprojecten
De stichting zet zich eveneens in om de jongere generaties hierbij te betrekken. Zo lopen er diverse educatieve projecten op scholen. “Op een middelbare school werken leerlingen van 5 havo aan een bijzonder project: ze interviewen en fotograferen mensen met een verhaal over oorlog en vrijheid, in de breedste zin. Denk aan vluchtelingen of veteranen”, vertelt Van Es. Elk jaar resulteert dit in een boekje en een tentoonstelling. Daarnaast organiseren ze jaarlijks, onder de vlag van Theater Na de Dam, een theatervoorstelling waarin jongeren uit Woerden spelen. En bij het bevrijdingsfestival op 5 mei ligt de focus op lokale betrokkenheid met een breed cultureel programma, inclusief gedichten, dans en optredens van bands. Van Es besluit: “80 jaar vrijheid zullen we groots vieren, maar elk jaar herdenken en vieren we uitgebreid.”


Dit artikel verscheen eerder in NC Magazine nr. 26 (najaar 2024). Het artikel is geschreven door Linda Huijsmans, de foto’s zijn van Ben Houdijk.

Tooltip contents