Mijmeren bij het graf van een Duitse soldaat

‘Deze plek ligt gevoelig, altijd’

Op 10 oktober opende het nieuwe bezoekerscentrum van oorlogsbegraafplaats Ysselsteyn, waar een grote multimediale tentoonstelling is te zien en waar bezoekers ‘het verhaal achter het graf’ kunnen ontdekken.

De oudste persoon die op deze begraafplaats in Limburg ligt was 90 jaar, de jongste dode is een baby van slechts één dag oud. Het kunnen Duitse burgers zijn die uit het grensgebied naar Kamp Vught werden geëvacueerd, het voormalige concentratiekamp werd vanaf september 1944 als interneringskamp gebruikt voor Duitsers, collaborateurs en oorlogsmisdadigers. Op de Duitse oorlogsbegraafplaats in het Limburgse Ysselsteyn liggen veel ‘gewone’ soldaten en twee- à drieduizend doden die gemengde gevoelens zullen oproepen: Duitse nazi’s, Nederlandse NSB’ers, hooggeplaatste Sicherheitsdienst-medewerkers en SS’ers die door het verzet uit de weg werden geruimd. “Deze begraafplaats laat de vijand zien”, zegt Sjoerd Ewals, gids en hoofd Educatie van de begraafplaats.

Alert
Nee hè, dacht Ewals, sinds negen jaar werkzaam bij de Duitse oorlogsbegraafplaats Ysselsteyn, toen hij het berichtje op social media las waarin zijn begraafplaats getagd was. Het was de 11e van de 11e, de datum van de wapenstilstand van de Eerste Wereldoorlog (11 november 1918), een datum die door neonazi’s betreurd wordt omdat Duitsland toen de strijd moest opgeven. “Een Belgische politica van Vlaams Belang legde een bloemetje op het graf van een nazi, maakte daar vervolgens een Twitterbericht van en dat ging viral. Het was in België meteen een schandaal.” Snelle actie was geboden. Ewals verwijderde haar bericht en haalde de pagina van de begraafplaats offline. “Deze begraafplaats moet geen bedevaartsoord voor neonazi’s zijn. Wij claimen hier de plek.” Ze zijn dan ook extra alert op bepaalde data zoals de geboorte- en sterfdag van Hitler. Want Untersturmführer Ernst Knorr en Julius Dettmann (de SS-officier die Anne Frank en haar familie liet oppakken en deporteren) liggen hier ook. En er is het graf van SS’er Wim Heubel, hij was de broer van Florrie Rost van Tonningen, ‘de Zwarte Weduwe’. Ewals kent de verhalen over deze omstreden bezoekster. “Als zij langskwam om het graf van haar broer te bezoeken, dan was de beveiliging extra alert. Ze kwam langs met haar extreemrechts gevolg, dat riep weer een tegenreactie op van antifascisten.”

Voor altijd
Duizenden en duizenden grijskleurige Latijnse kruizen staan keurig opgesteld in deze uitgestrekte dodenakker. ‘Ein Deutscher Soldat’ staat er op het graf van een ongeïdentificeerde soldaat. Veel graven hebben wel een naam. Er zijn workshops, rondleidingen en educatieve programma’s, tablets met gesproken teksten, maar ‘gewoon’ ronddwalen kan natuurlijk ook op de begraafplaats. “We hebben veel visuals in onze database gestopt, met één druk op de knop zie je van wie het graf is, waar en hoe hij of zij is gestorven. Je kunt zo diep gaan als je zelf wil.” Nederlandse en Duitse schoolklassen komen langs, nabestaanden van omgekomen soldaten of van burger- slachtoffers.

De begraafplaats dateert uit 1946 en is opgericht door de Nederlandse Gravendienst, in 1976 is het beheer overgenomen door hun Duitse equivalent.

Na de Eerste Wereldoorlog organiseerden Duitse nabestaanden zich die hun gesneuvelde dierbaren wilden begraven in de landen waar ze het leven lieten. “Er zijn in zo’n vijftig landen over de hele wereld 2,8 miljoen Duitse oorlogsgraven op 850 Duitse oorlogsbegraafplaatsen en die worden allemaal onderhouden door de Duitse Gravendienst”, vertelt Ewals. “Zij zien het als een verplichting om ‘hun’ doden allemaal een graf te geven.” In Nederland werd vlak na de oorlog met frisse tegenzin aan die verplichting tegemoet gekomen. “Nederlanders hebben alle Duitse oorlogsgraven door het hele land opgegraven, de doden naar de grens gebracht en besloten dat in Limburg deze begraafplaats moest komen. Daar was slechte grond: goedkope peelgrond en moerassig.” Het was in eerste instantie bedoeld als tijdelijke voorziening, maar is uiteindelijk voor altijd hier gebleven. Qua oppervlakte is het de grootste Duitse oorlogsbegraafplaats ter wereld.

Gevoelig
Het publiek dat de begraafplaats bezoekt, verandert met de tijd. Ewals: “Vroeger kwamen hier vooral Duitse families, dat is helemaal omgedraaid. Er komen nu ook veel Nederlanders. Deze begraafplaats laat de vijand zien, dat is ook een onderdeel van de oorlog.” Ligt deze begraafplaats gevoelig? “Ja. Altijd. Al is het goed om te beseffen dat hier van alles ligt, van jongens die moesten meedoen met de oorlogsmachinerie tot ernstige oorlogsmisdadigers.” Al in 1982 kwam er een jeugdontmoetingscentrum op de begraafplaats, zodat Nederlandse en Duitse jongeren elkaar konden ontmoeten, zegt Ewals. “Je buren leren kennen, dat is ook een belangrijk educatief aspect. Elkaars situatie leren begrijpen.” Een prikkelende vraag die Ewals zijn bezoekers weleens voor de voeten werpt: zijn de gesneuvelde Duitse soldaten oorlogsslachtoffers (in plaats van daders) net als gevallen Nederlandse soldaten?

“Veel van die Duitse jochies zijn gehersenspoeld opgevoed,” zegt Ewals, “en ze vonden de Hitlerjugend leuk, een soort scouting met kamperen en wandeltochten. Maar er was natuurlijk een zware, ideologische component bij. We krijgen weleens van Duitse families spullen uit de nalatenschap van de omgekomen soldaat, zoals brieven of een dagboek. Die laten zien hoe zo’n jongen bij de Hitlerjugend leerde schieten en zo die oorlog in rolde. Maar ja, als jouw vader is neergeschoten door zo’n 18-jarige nazi-soldaat, dan is en blijft dat een moeilijk te verteren misdaad. En er zaten natuurlijk ook fanatiekelingen tussen die heilig in de nazi-ideologie geloofden.

Deze graven roepen per definitie een dubbel gevoel op. Wij geven de feiten, vertellen het allemaal. Het is aan onze bezoekers om een oordeel te vellen. Er zijn mensen die hier binnenkomen met het idee: net goed, het hadden er nog wel meer mogen zijn. Tot ze stuiten op het graf van dat onschuldige baby’tje. Dan zien ze dat oorlogsleed meerdere kanten heeft.” Word je een pacifist van werken op een oorlogsbegraafplaats? “Ja, dat denk ik wel. Als ik al die graven zie, snap ik dat mensen vlak na de oorlog zeiden: ‘Dit nooit meer.’ Al ontkom je soms niet aan militair ingrijpen…”


Dit artikel verscheen eerder in NC Magazine nr. 20 (najaar 2021). Het artikel is geschreven door Larissa Pans, de foto is van de Duitse oorlogsbegraafplaats Ysselsteyn

Tooltip contents