Herman Van Rompuy (1947) was veertig jaar lang actief in de Belgische en Europese politiek. Hij was onder meer partijvoorzitter, minister en Kamervoorzitter. Van eind 2008 tot eind 2009 was Van Rompuy de premier van België en van 2010 tot en met 2014 was hij voorzitter van de Europese Raad. Op 5 mei zal hij tijdens de start van de Nationale Viering van de Bevrijding in Zwolle de jaarlijkse 5 mei-lezing houden.
Heel eerlijk: ik was niet bekend met de Nederlandse 4 en 5 mei-traditie. Het verzoek om de 5 mei-lezing te geven was tegelijkertijd een verrassing – ik ben al tien jaar niet meer actief als politicus – en een grote eer. In België kennen we de herdenkingsdagen 9 mei en 11 november, maar niet een educatief publieksprogramma. Ik vind het een bewonderenswaardige manier van omgang met het oorlogsverleden, zeker nu de verhalen niet meer uit de eerste hand verteld kunnen worden.
Dat was voor mij persoonlijk nog anders. Mijn vader was 17 jaar toen hij in 1940 werd opgeroepen voor het Belgische leger. Hij zou moeten oversteken naar Engeland, maar doordat het Duitse leger onverwacht snel was opgerukt, werd dat onmogelijk. Onderweg, terug naar huis, kwam hij in het dorpje Vinkt bij Deinze terecht, waar een Duitse legereenheid dacht dat burgers op hen hadden geschoten. Als represaille werden alle mannen verzameld om te worden gefusilleerd – zo ook mijn vader. Op het allerlaatste moment besloten de Duitsers om hen, die niet in het dorp woonden, vrij te laten. Dit verhaal heeft hij mij verteld toen ik een jaar of elf was, daarna sprak hij er niet meer over. Dat hij op die jonge leeftijd de dood in de ogen had gekeken, diepe angst had gevoeld, maakte hem in zekere zin een mentaal fragiel mens. In de laatste maanden van zijn leven kwam het weer boven en toen konden we erover praten.
Mijn 5 mei-lezing zal de titel dragen De verloren vrede en hoe we die herwinnen. Ik ben geboren in 1947 en herinner me de Cubacrisis in 1962 als het laatste moment dat iedereen de adem inhield: zou er een nieuwe wereldoorlog komen? Dat leek toen allesbehalve denkbeeldig. Maar dan nu: vrijwel niemand had gedacht dat Rusland een oorlog met een dergelijk dreigingsniveau om Oekraïne zou ontketenen. Sinds Poetin heeft uitgesproken dat de inzet van alle middelen geoorloofd is, komt het ondenkbare weer terug.
Mijn kleinzoon van tien kon niet meer slapen nadat hij op het jeugdjournaal van Ketnet een item over de dreiging van een kernoorlog had gezien. Zijn moeder, mijn schoondochter, belde me of ik hem wilde komen geruststellen, want naar opa zou hij wel luisteren. Hij weet dat ik in de Europese politiek zat en er zo gezegd verstand van heb. Dus heb ik hem gezegd dat het niet zo’n vaart zou lopen en hij de zorgen uit zijn hoofd mocht zetten.
Ja, dat vind ik ook werkelijk, het is een onwaarschijnlijk scenario, want met zo’n nucleaire escalatie zou Rusland zichzelf vernietigen. Daarbij zal China ook niet werkeloos toekijken, mogen we verwachten. Tegelijkertijd zeg ik: always expect the unexpected. We weten domweg niet welke wendingen de ontwikkelingen nemen, dat moet je eerlijk onderkennen.
Zo heeft het me verbijsterd dat Rusland, zo’n groot land met een rijke culturele geschiedenis, in deze tijd nog een ander land wil inlijven. Het is een oorlog met de nationalistische waarden van de 19e eeuw, uitgevochten met de barbaarse wapens van de 20e eeuw, en dat alles in de 21e eeuw van globalisering. In de beruchte Wagnergroep is men bereid tot het verlies van negen van de tien mannen, zeggen ze. Een mensenleven telt niet, alles voor het vaderland. Maar het vaderland, de natie, dat is feitelijk een abstract begrip waar je nooit mensen aan mag opofferen. Een beschaafd land stelt het welzijn van de burgers centraal, niet het enkele voortbestaan van die abstractie. De natie dient er juist toe om goed voor de bevolking te zorgen, om de uniciteit van elk mens te koesteren. Daarom is het diep teleurstellend dat Rusland dit besef kwijt is.
Dit conflict gaat verder dan een oorlog tussen twee landen, het gaat om een clash van waarden over vrijheid en de betekenis van mens zijn. Het is de onmenselijkheid die ons zo raakt. De beelden op tv en social media van wreedheid, folteringen, bombardementen op burgers, verkrachtingen komen keihard binnen. Niet voor niets steunt driekwart van de Europese bevolking de sancties, ook al betekent dat hoge energieprijzen. Er is een verrassend hoge opofferingsgezindheid, wat je kunt vertalen als: er is angst. Angst voor de terugkeer van barbarij.
Rusland heeft onderschat hoezeer dit de Westerse wereld beroert. Ze dachten: het Westen is verdeeld, de VS en Europa laten hun band los, de annexatie van de Krim in 2014 leverde weinig protest op, in een week staan we in Kiev. Men had niet verwacht hoe weerbaar Oekraïne zou zijn, en hoe het Westen deze weerbaarheid zou ondersteunen.
Hoe lang zal het Russische volk achter Poetin blijven staan? Wie weet wat daar echt leeft? Daar kom je in zo’n dictatoriaal regime niet achter. Expect the unexpected: misschien bestaat het eeuwige Rusland, maar de eeuwige mens bestaat ook – en die is niet bereid onbeperkt offers te leveren. Als Russische jongemannen alleen het perspectief van het slagveld kennen, beter gezegd het slachtveld, dan kan dit leiden tot een ommekeer.
Dat zal ik straks in mijn lezing centraal stellen: de menselijke waarden als hoogste belang, het terugdringen van de onmenselijkheid, en hoe dat tot uiting komt in de vastberadenheid van Oekraïne en het Westen om deze essentie van beschaving, van mens zijn, te verdedigen.
Dit artikel verscheen eerder in NC Magazine nr.23 (voorjaar 2023). Het artikel is geschreven door Alex Bakker, de foto is van Alexander Widding / Alamy Stock Photo.