“In het bos achter ons ouderlijk huis in Valkenburg bevond zich een ondergrondse hut, waarin tijdens de oorlog een Amerikaanse en Engelse piloot zich hadden verscholen. Hartstikke spannend vond ik dat, als jongetje. Later kwam het besef dat die mannen zich belangeloos hadden ingezet voor andermans vrijheid, en dat zij slechts enkelen van de velen waren. Dat idee heeft mij nooit meer losgelaten en werd een grote inspiratiebron om te kiezen voor het leger.
De eerste keer dat ik zelf werd uitgezonden, was in 2001 – naar Afghanistan. Toen was ik 22. Nee, ik was niet bang. Je zit bij de Commandotroepen, bent goed opgeleid, hebt goed materieel en werkt met mensen die je blind kan vertrouwen. Tijdens al mijn uitzendingen voelde ik me in optima forma. Omdat ik ervoer dat dit de rol was die ik het liefst had, om me met lijf en leden in te zetten waar het echt nodig is. Maar goed, daar gaat het niet om, hoe ik mij erbij voelde. Het gaat om het resultaat, om de impact die je hebt op de lokale bevolking, op de toekomst van een land.
Veerkracht
Vergeleken met de bijdrage die de geallieerden in de Tweede Wereldoorlog leverden, is die impact tegenwoordig heel wat lastiger te duiden. Wederopbouw na een oorlog is de moeilijkste fase. De situatie in Afghanistan is buitengewoon complex. Ik hoop dat met de aanwezigheid van onze troepen vruchtbare zaadjes zijn geplant, maar misschien merk je dat pas in aankomende generaties. Niet alles ontwikkelt zich lineair, het gaat met horten en stoten. Eén ding weet ik wel: het Afghaanse volk is heel weerbaar, bezit veel veerkracht. Het heeft geen nut om van buitenaf met medelijden te gaan staan kijken.
Van de intensieve samenwerking met de lokale politie-eenheden in Uruzgan heb ik veel geleerd, vooral over empathie. Men zei: ‘We begrijpen dat jullie Nederlanders niet op elk moment kunnen voldoen aan onze culturele normen, zoals het uitdoen van je schoenen als je – in haast – binnenkomt. We zien liever van wel, maar veroordelen het niet.’ Die mate van verdraagzaamheid mis ik vaak in onze huidige samenleving. Er is zoveel polarisatie, mensen willen elkaar de maat nemen en elkaar de les lezen. Allemaal vanuit het eigen perspectief. Je moet leren accepteren dat er verschillen zijn. Laat los dat je per se je gelijk moet halen, of dat nu met een debat, moddergooien of geweld is. Verplaats je eerst eens in de normen van de ander.
Definitie
In de 5 mei-lezing verwerk ik mijn ideeën over vrijheid, uiteraard beïnvloed door mijn ervaringen bij de vredesmissies. Je kunt volgens mij op drie manieren het grote begrip ‘vrijheid’ evalueren. Ten eerste, wat is vrijheid; vervolgens, wat is de betekenis van vrijheid; en ten derde, wat is het gevoel van vrijheid. Bij de definitie ‘wat is vrijheid’ kennen we positieve en negatieve vrijheid. Positieve vrijheid gaat over de grondwet, democratische rechtsorde, vrijheid van meningsuiting, vrijheid van geloof. Negatieve vrijheid houdt in het ontbreken van armoede, uitsluiting en andere factoren die zelfontplooiing in de weg staan. Het tweede niveau, de betekenis ofwel de functie van vrijheid, biedt vooral voer voor debat en dialoog. Hier botst het vaak, want de een zijn vrijheid kan de onvrijheid van de ander betekenen. Je moet blijven uitzoeken waar de grenzen liggen en hoe iedereen zoveel mogelijk vrijheid geniet.
Over het derde niveau, het subjectieve, individuele gevoel van vrijheid, hoor je niet zo veel. Maar volgens mij ligt hier de essentie. Die eerste twee niveaus van vrijheid, gewaarborgd door de overheid, de rechterlijke macht, de krijgsmacht en burgers onderling, zijn randvoorwaarden. Het gevoel van vrijheid schuilt uiteindelijk in het gevoel van geluk. Zelfs in een omgeving waar misschien volgens onze Nederlandse normen onvoldoende vrijheid bestaat, kunnen mensen zich vrij en gelukkig voelen. Dat heb ik wel geleerd tijdens mijn internationale missies. Een Malinese officier zei ooit tegen mij: ‘Vrijheid heeft minder te maken met democratie dan met elke dag wakker worden met een glimlach op je gezicht.’
Misschien moeten we meer stilstaan bij de vraag hoe vrijheid voor een ander voelt, en wat die ander nodig heeft. Niet invullen vanuit onze eigen denkbeelden over vrijheid. De taak van de krijgsmacht is, denk ik, om te beschermen wat mensen dierbaar is. De grootste bedreiging van vrijheid is armoede. Armoede betekent je voortdurend zorgen maken, betekent niet autonoom keuzes kunnen maken, betekent het tegenovergestelde van wakker worden met een glimlach op je gezicht.”
Dit artikel verscheen eerder in NC Magazine nr.21 (voorjaar 2022). Het artikel is geschreven door Alex Bakker, de foto is van Paul Tolenaar.