Herdenken en vieren na twee coronajaren

Twee jaar lang maakten de coronamaatregelen het moeilijk of onmogelijk een herdenking of viering te organiseren. Welke creativiteit legden de organisatoren aan de dag om een en ander toch mogelijk te maken? Welke ideeën bleken zo goed dat ze ook gebruikt werden na coronatijd? Verhalen uit de praktijk van Dokkum, Enschede, Montfoort, Meierijstad en Rotterdam. 

“Mijn ouders hebben beiden ondergedoken gezeten in de oorlog maar hebben die gelukkig overleefd. Andere familieleden zijn weggevoerd en vergast. De noodzaak tot herdenken leeft daardoor bij mij heel sterk. De drive om het besef van vrijheid door te geven aan nieuwe generaties, leeft bij alle leden van ons comité sterk”, vertelt Hans Elzas, secretaris van 4 en 5 mei comité Montfoort.

“Sinds 2010 staat in Montfoort het beeld De Handreiking. Het is een gemetselde muur met daarbovenop een kind dat een ander kind de hand reikt om het te helpen de vrijheid aan de andere kant te bereiken. Bij dat beeld vindt onze herdenking plaats.

In coronatijd konden de mensen niet bij elkaar komen maar ontstond er spontaan een andere traditie. Vanaf de grote toren in Montfoort blies een trompettist de Last Post. Heel toepasselijk, want die toren werd in de oorlog door de Duitsers als uitzichtpunt gebruikt. De burgemeester heeft in dat jaar haar speech vooraf op video opgenomen, die konden mensen thuis bekijken. Zij legde een  krans, net als – op gepaste afstand – de Scouting, de veteranen en het 4 en 5 mei comité, maar verder bleef het stil.

Dat was zuur, want voor de viering van 75 jaar vrijheid in 2020 hadden we veel georganiseerd, waaronder parachutisten en voedseldroppings, maar niets daarvan kon doorgaan. We hebben alleen vrijheidsbanners op de wieken van onze lokale molen kunnen spannen en een huis-aan-huiskrant uitgegeven.

In 2021 zouden we dan 75+1 jaar vrijheid vieren, maar ook dat kon niet doorgaan zoals wij dat voor ogen hadden. Toen hebben we een puzzelspeurtocht georganiseerd: Op zoek naar Saar. Met een app op je telefoon kon je overal in de stad voorwerpen zoeken die iets met de oorlog te maken hadden. Samen vormden die een aanwijzing naar het onderduikadres van Saar, die hier tijdens de oorlog echt ondergedoken heeft gezeten.

Los van de herdenkingen hebben we op 29 juni van dit jaar twee monumenten onthuld in Blokland en in Heeswijk/Mastwijk. Daar zijn in 1943 twee Britse bommenwerpers neergeschoten en de bemanning is omgekomen. Voor hen is nooit een monument opgericht. Om die ereschuld alsnog in te lossen hebben we Memorials Montfoortopgericht. We hebben veel geld opgehaald in de gemeenschap door bijvoorbeeld Engelse drop en speciale memorialkaarsen te verkopen. Een landeigenaar heeft een stuk van zijn grond beschikbaar gesteld voor het monument en er staat een bankje waar mensen even rustig kunnen gaan zitten. Die Britse en Canadese jongens hebben destijds gevochten voor onze vrijheid en die vrijheid is onbetaalbaar. Wees er zuinig op!”

Op de foto: Hans Elzas bij monument De Handreiking

“Het Indiëmonument dat jaarlijks het middelpunt van de herdenking vormt, staat al sinds 1960 in Enschede. Het beeld van Hans Petri is er gekomen dankzij een inzameling onder de lokale bevolking. Tot corona kwamen daar vaak meer dan duizend bezoekers uit het hele land op af. Dit jaar waren het er rond de zeshonderd.

Jaarlijks kiezen we een ander thema. Daar zoeken we sprekers bij en Wouter Muller componeert of bewerkt een lied. Die thema’s hebben altijd betrekking op de gebeurtenissen in voormalig Nederlands-Indië, maar er is bijvoorbeeld ook aandacht geweest voor de families van Nederlandse jongens die verplicht naar Indië moesten om te vechten.

Het thema van 2022 was ‘Hoe vertel ik het mijn kinderen?’. Er wordt nog steeds te veel gezwegen over wat er in die tijd gebeurd is. Onze spreker, Paul Amweg, riep iedereen op om te delen wat hij of zij meegemaakt heeft: ‘Vertel het, zet het op papier’. Wouter Muller maakte het lied Het Land van Oma en Ellen Willemsen haalde herinneringen op aan haar eigen oma.

Tijdens corona hebben we op 15 augustus alleen een eerbetoon kunnen brengen. De burgemeester van Enschede, de commissaris van de Koning en een vertegenwoordiger van de Indische Vereniging legden kransen, maar er waren geen toespraken. Wel hebben we het traditionele Indische Onze Vader gespeeld, maar alleen op cd. Dit jaar kon het gelukkig weer live en is het gezongen door mezzosopraan Annelies Lamm, begeleid door het ensemble van Wouter Muller.

De Indische uitvoering van het gebed bevat dezelfde woorden, maar heeft een eigen melodie. In een gevangenenkamp in Batavia zong een jonge vrouw dit lied iedere avond voor het slapen gaan. Door de vele verplaatsingen van gevangenen naar verschillende kampen, werd het lied verspreid. Daardoor kreeg het lied zo’n bijzondere lading.

Dit jaar konden er gelukkig ook weer schoolkinderen bij de herdenking zijn. Wij betrekken hen er heel graag bij, omdat we merken dat de kennis over Indië te wensen overlaat. Dat is de reden dat de Stichting Indische Koempoelan Besar (SIKB) een geschiedeniswand heeft laten maken, waar de geschiedenis van voormalig Nederlands–Indië verteld wordt. Deze wand kunnen scholen en verenigingen huren, wat gelukkig regelmatig gebeurt.”

Op de foto: André de Lizer en Eugène Briët bij het Indiëmonument in Enschede

De gemeente Meierijstad beslaat een groot deel van het gebied waar op 17 september 1944 de bevrijding begon. De start van deze Operatie Market Garden was succesvol en dat wordt ieder jaar uitbundig gevierd. Dorpen hebben elk hun eigen herdenkingen, maar werken daarnaast ook samen om Amerikaanse en Britse veteranen te eren.

Jurgen Swinkels, organisator in Sint-Oedenrode: “De viering van 75 jaar vrijheid viel bij ons dus in 2019 en die hebben we grootscheeps kunnen vieren. Het hele dorp was versierd met Amerikaanse en Engelse vlaggen en er kwamen veteranen per parachute naar beneden, onder wie nog een paar mannen die er in de Tweede Wereldoorlog bij waren. Dat trekt altijd heel veel publiek en dat is precies de bedoeling. We willen zoveel mogelijk mensen bij de herdenking betrekken.”

In Veghel kon het schuttersgilde Sint Barbara in 2019 nog als vanouds een vendelhulde brengen aan de gasten, vertelt Hetty van den Tillaart. “Maar waar normaal muziekvereniging Frisselstein de herdenking met passende muziek begeleidt en kinderen van basisschool Bernadette helpen met het dragen van de kransen, bleef het vooral in 2020 stil.

Toch leidde de pandemie ook tot bijzondere initiatieven. Zo was voor Dodenherdenking 2020 het theaterstuk Stille getuigen ingestudeerd, over de ervaringen van een groep nonnen in een kamp in Indonesië. “Toen duidelijk werd dat dat niet gespeeld kon worden, hebben we besloten het voor 4 mei 2021 te verfilmen. Deze film is via YouTube te bekijken.”

In Veghel is oorlog niet alleen een gebeurtenis uit het verleden. Naast het Airborne Monument is er een herdenkingsplaats voor alle veteranen uit Meierijstad en het Michael Donkervoortmonument, genoemd naar de F16-piloot die in 2006 in Afghanistan sneuvelde.

Bij Eerde is het traditie dat op 17 september parachutisten uit een Dakotavliegtuig springen en om 13.01 uur precies op Brabantse bodem landen; het tijdstip waarop in 1944 de eerste Amerikaanse soldaten bij het dorp landden.

Erwin Janssen, van het Airborne Comité in Eerde: “In 2019 sprongen er nog twee veteranen, 94 en 98 jaar oud, in een tandemsprong met ons mee naar beneden.”

Het monument waar jaarlijks de herdenking plaatsvindt, staat naast een historische molen waarvan Janssen de molenaar is. “Op 4 mei zet ik de wieken in de rouwstand, maar op 17 september staan ze in de vreugdestand.”

Het monument is geadopteerd door de leerlingen van groep 8 van de basisschool, die elk jaar een belangrijke rol spelen in de herdenkingen. Hun aanwezigheid heeft hij in de coronaperiode erg gemist. “Zij zijn diegenen die de fakkel van onze generatie straks moeten overnemen. Gelukkig waren ze er dit jaar gewoon weer bij.”

Op de foto: Erwin Janssen, Jurgen Swinkels en Hetty van den Tillaart bij het Geronimo-monument in Eerde

“Herdenken is van alle tijden. Daarom besteden we in ons programma op 4 mei bewust aandacht aan drie generaties. De eerste heeft de Tweede Wereldoorlog of de gevolgen daarvan nog bewust meegemaakt. De generatie daarna is opgegroeid met de dreiging en spanningen uit de Koude Oorlog en tenslotte is er aandacht voor de jongere mensen die betrokken zijn of waren bij oorlogen in de huidige tijd. Denk bijvoorbeeld aan Bosnië, Uruzgan of Afghanistan. Met verhalen en muziek willen we zo iedereen aanspreken en laten beseffen dat vrede niet iets vanzelfsprekends is”, zegt Sjoek Nutma van het 4 mei comité in Dokkum.

Het idee voor de Vrijheidsmaaltijden in Rotterdam ontstond in april 2020. Een paar dagen eerder hadden Kelly Leeuwis en Berend van Zanten gehoord dat de evenementen en festivals waar ze al hun energie in gestoken hadden, niet door mochten gaan.

“Daar zaten we dan; samen thuis en niets te doen”, vertelt Kelly Leeuwis. “Al scrollend op mijn telefoon kwam ik op het Instagram-account van een collega terecht die de Vrijheidssoep in Amsterdam introduceerde en toen dacht ik: waarom halen we die niet naar Rotterdam? Het was kort dag, maar Berend en ik hebben een groot netwerk, dus we dachten dat het wel moest lukken.”

Ze legde contact met de initiator in Amsterdam, Joost Janmaat, en hij hielp hen de blikken Vrijheidssoep naar Rotterdam te halen. “We hadden inmiddels een kleine groep mensen om ons heen verzameld en in twee weken tijd legden we samen contact met welzijnsorganisaties die ruim twintigduizend kwetsbare Rotterdammers bereiken. De gemeente hielp ons met een garantstelling en we kregen hulp en donaties van particulieren.”

Chef-kok Pepijn Schmeink van het veganistische restaurant Lokol (voorheen Jack Bean) maakte een plantaardige Rotterdamse Vrijheidssoep met pompoen, wortel, ui, aardappel en tomaat uit de omgeving van Rotterdam, plus een snufje speculaaskruiden en kerrie: een verwijzing naar de Rotterdamse haven.

In dat eerste jaar verspreidden ze tussen de vier- en vijfduizend blikken soep. In 2021 werden opnieuw vele blikken Vrijheidssoep verspreid. Daarnaast vonden tientallen mini-Vrijheidsmaaltijden plaats op covidproof plekken in de stad, zoals in een theater en op een dak. Uiteindelijk schoven ruim 35.000 Rotterdammers aan voor een Vrijheidssoep, waarvan de meerderheid bij zorg- en welzijnsorganisaties.

In 2022 waren de beperkingen eindelijk voorbij en dat was voor de Rotterdammers een totaal nieuwe ervaring. “Er zijn ruim 150 grotere Vrijheidsmaaltijden georganiseerd door buurthuizen, culturele instellingen, bedrijven en zorg- en welzijnsorganisaties en nog eens minstens honderd Vrijheidsmaaltijden op kleine schaal bij mensen in de straat. Dat betekent dat er ruim 50.000 Rotterdammers aanschoven en er dus minstens 10.000 nieuwe ontmoetingen hebben plaatsgevonden”, zegt Berend enthousiast.

Rotterdam is daarmee in één jaar de grootste Vrijheidsmaaltijdorganisator van Nederland geworden. Maar Berend en Kelly dromen groter. Zij willen dat de Vrijheidsmaaltijden een traditie worden, zoals Koningsdag. “We hopen dat er over vijf jaar in iedere straat een Vrijheidsmaaltijd plaatsvindt waar iedereen kan aanschuiven en nieuwe mensen kan leren kennen. Samen kunnen we onze blik verruimen en de stad hechter maken. Daar zetten we ons met hart en ziel voor in”, aldus Kelly Leeuwis.

Op de foto: Kelly Leeuwis en Berend van Zanten

Dit artikel verscheen eerder in NC Magazine nr.22 (najaar 2022). Het artikel is geschreven door Linda Huijsmans, de foto’s zijn van Ben Houdijk.