Het Nationaal Monument op de Dam ondergaat een grote onderhoudsbeurt. Tijdens de werkzaamheden is een vijf meter hoge bouwwand rondom het monument geplaatst. Op deze wand is een expositie over het thema ‘vrijheid’, de Dam en het monument te zien. Het onderhoud startte op 16 mei en is uiterlijk voor de kerst afgerond.
Het Nationaal Monument werd in 1956 door koningin Juliana onthuld ter nagedachtenis aan de Tweede Wereldoorlog, en is ontworpen door beeldhouwer John Rädecker en architect J.J.P. Oud. Het monument is gemaakt van het Italiaanse natuursteen travertijn. De vorige grootschalige restauratie was in 1996. Projectmanager Marco de Boer van Gemeente Amsterdam was daar ook bij betrokken. “Heel leuk om na al die tijd hier weer mee bezig te zijn. Het helpt wel dat ik die kennis nog heb, ook al was dat even graven in het geheugen en de archieven. Destijds was er veel ophef. Tijdens de kerst in 1995 kwam er een brokstuk naar beneden en dat haalde de voorpagina’s van alle kranten.”
Bijschrift foto: Koningin Juliana en Prins Bernhard tijdens de onthulling van het Nationaal Monument in 1956. Foto: Fotograaf Onbekend / Anefo / Nationaal Archief
Italiaans natuursteen
De boosdoener bleek het Italiaanse travertijn, dat je in Rome in grote hoeveelheden ziet zoals bij het Colosseum. “Alleen is het niet zo geschikt voor ons klimaat, omdat wij meer met vocht en vorst te maken hebben, dat heeft een nadelig effect op het natuursteen”, aldus Marco de Boer. “Destijds kwamen er allerlei voorstellen langs en was er veel discussie; er waren ook mensen die vonden dat het hele monument weg moest omdat de oorlog al lang geleden was. De gemeente Amsterdam heeft ervoor gekozen het monument te handhaven in deze vorm en met dit materiaal.” In 1996 is de constructie van het monument vervangen. “De beelden zijn onvervangbaar, die zijn behandeld volgens een methode waarbij alle holle ruimtes van het natuursteen zijn gevuld met plexiglas. Daarmee is de verwering voor honderd procent stilgezet”, vertelt De Boer. “Deze keer gaat het om groot onderhoud; dat was al voorzien, dat is iedere 25 jaar nodig. Zoals bij elk monument of monumentaal gebouw.”
Bijschrift foto: Het Nationaal Monument staat in de steigers. Rondom het monument is een buitenexpositie geplaatst met veel aandacht voor het thema ‘vrijheid’. Foto: Koen van Weel / ANP Foto
Groot onderhoud
Niet het gehele bouwwerk hoeft uit elkaar te worden gehaald; het gedeelte waar niks aan hoeft te gebeuren blijft staan. De constructie is nog in prima staat. Het gaat voornamelijk om het herstel van de grote blokken, het beeldhouwwerk is al blijvend gerestaureerd. De pyloon van 22 meter hoog wordt gedemonteerd tot zes meter, de beeldengroep blijft staan. Aannemersbedrijf Nico de Bont en Slotboom Steenhouwers zijn druk bezig met het groot onderhoud. Het grootste deel van het werk is het demonteren en later terugplaatsen van natuursteen. Het repareren gebeurt in de werkplaats van de steenhouwer Slotboom in Winterswijk. “Monumenten repareren is de expertise van Slotboom en met hun omvang kunnen zij deze klus snel klaren”, aldus De Boer.
Bijschrift foto: De pyloon van het Nationaal Monument op de Dam wordt uit elkaar gehaald voor een grote onderhoudsbeurt. Foto: Koen van Weel / ANP Foto
Aantrekkelijke bouwplaats
“De gemeente Amsterdam heeft hoog in het vaandel staan dat de omgeving zo min mogelijk last ondervindt van een verbouwing”, vervolgt De Boer. “We hebben de aannemer uitgedaagd om een zo compact en aantrekkelijk mogelijk bouwterrein te maken.” Zo hebben ontwerpers uitingen bedacht rond het thema ‘vrijheid’ voor de voorzijde – de paleiszijde – van de wand. Ook zijn er gedichten, songteksten, filmpjes en een audiotour te vinden, én een deel van de toespraak die André van Duin op de Dam hield tijdens de Nationale Herdenking op 4 mei 2021. Alle andere wanden zijn door Amsterdam Museum voorzien van een expositie over de geschiedenis van de Dam en het monument. Daarnaast is het de aannemer gelukt het bouwterrein compact te houden, zodat zoveel mogelijk ruimte op de Dam voor het publiek beschikbaar blijft. Ook de toeristen hebben hier profijt van. Het onderhoud gaat sneller dan gepland; het ziet er naar uit dat de streefdatum van voor de kerst wordt gehaald.
Bijschrift foto: Bij Slotboom Steenhouwers in Winterswijk is een steenhouwer bezig met de restauratie van een natuurstenen onderdeel van het Nationaal Monument. Foto: Roland Heitink / ANP Foto
De ontbrekende urnen
Als voorganger van het monument is in 1947 een tijdelijk monument geplaatst: een vier meter hoge bakstenen muur met elf nissen, waar urnen uit de destijds elf provincies (de provincie Flevoland ontstond pas in 1986) werden geplaatst. In de donkerrode potten van aardewerk werd grond verzameld van betekenisvolle plekken uit de oorlog. In het huidige monument uit 1956 werden dat veertien nissen zodat er ook plek zou zijn voor urnen met grond uit wat toen de Nederlandse overzeese gebieden waren: Nederlands-Indië, Suriname en de Antillen. De urn van Nederlands-Indië is in 1950 in het monument geplaatst, de overige twee plekken zijn leeg gebleven. Matthijs Kuipers en Matthias Lukkes van het Nationaal Comité 4 en 5 mei doen onderzoek naar deze lege plekken. “We willen goed uitzoeken waarom deze plekken nog leeg zijn. Misschien kunnen ze ooit alsnog gevuld worden, maar dat is een vraag die de hele samenleving aangaat. Destijds leefde al het idee dat er ‘steun van onderop’ moest zijn. Aarde uit voormalige koloniën naar Nederland halen kan ook een verkeerde connotatie hebben. Drees hamerde er destijds al op dat die Indische urn ook de steun van de Indonesische bevolking moest hebben”, aldus Kuipers. Het onderzoek loopt nog, hun theorie tot dusver is dat met de urn van Nederlands-Indië destijds haast is gemaakt door druk uit militaire hoek. Drie dagen voor de soevereiniteitsoverdracht kwam die stilletjes in Nederland aan. De urnen uit Suriname en de Antillen kwamen er nooit. Kuipers: “Het is lastig te achterhalen waarom dat precies was, maar waarschijnlijk is het plan simpelweg een stille dood gestorven. We doen nog verder onderzoek en gaan hierover graag met mensen in gesprek.”
Dit artikel verscheen eerder in NC Magazine nr.22 (najaar 2022). Het artikel is geschreven door Dorine van der Wind. Bijschrift foto bovenaan artikel: Tijdens de onthulling van het nieuwe Nationaal Monument worden de urnen met aarde uit de provincies en voormalig Nederlands-Indië geplaatst. Foto: Fotograaf Onbekend / Anefo / Nationaal Archief