‘Een oorlog laat zijn sporen na. Je ouders brengen hun verdriet op je over’

Als kind al waren de twee minuten stilte op 4 mei voor Philip Freriks heilig. Hij ergerde zich aan iedereen die zich er niet aan hield, alsof er gespot werd met het verdriet van zijn gezin. Op 4 mei denkt Freriks voornamelijk aan Jantje, een broer die hij nooit gekend heeft, maar wiens dood zijn leven ook heeft getekend.

Philip Freriks werd geboren op 27 juli 1944 in Utrecht. Tijdens de Hongerwinter werden zijn negen jaar oudere broer Jan en zes jaar oudere broer Joop naar opa en oma in Groningen gestuurd, omdat daar meer te eten was. Op 14 april 1945, toen de bevrijding op handen was en er in de straten werd gevochten tussen Canadezen en Duitsers, keek zijn broer Jan vanuit het raam en werd getroffen door een verdwaalde kogel. Zo gaat het verhaal.

Betekenis geven
Freriks: “Mijn moeder zei altijd dat mijn broer was ‘gesneuveld’, alsof dat woord moest aangeven dat het niet zinloos was. Ze wilden er betekenis aan geven.” Zeker toen Freriks klein was, heeft hij zijn moeder vaak heel verdrietig gezien. Thuis werd veel over Jantje gesproken en er hingen foto’s van hem in huis. “Hij was heel erg aanwezig in ons gezin. Op zondag maakten we een fietstochtje van Utrecht naar de begraafplaats in Bilthoven om zijn graf te bezoeken.” Toch benadrukt hij dat het niet alleen maar verdrietig was. “Ik heb een hele leuke jeugd gehad, met veel buitenspelen. We voetbalden in het park waar vroeger het Duitse afweergeschut stond, maar dat realiseerden we ons niet.”

Zijn ouders waren voor de oorlog al maatschappelijk betrokken en politiek geïnteresseerd, en werden dat na de oorlog alleen maar meer. “Ze hebben zich afgevraagd hoe het zo uit de hand heeft kunnen lopen, met alle rampzalige gevolgen, met name voor henzelf. Hun politieke interesse hebben ze ook op ons kinderen overgebracht. Waarschijnlijk was dit hun enige manier om met het grote verdriet om te gaan.”

Diepe sporen
Het verdriet van zijn ouders werd ook een deel van Freriks’ eigen leven. “Adriaan van Dis schreef ergens: ‘We hebben de oorlog zelf niet meegemaakt, maar we hebben sterk met de gevolgen te maken.’ Dat herken ik helemaal. Een oorlog laat zijn sporen na. Je ouders brengen hun verdriet op je over. Als ik naar oorlogsfilms keek, was ik daar kapot van, ik identificeerde me met Jantje.” Naarmate Philip Freriks ouder werd, verdiepte hij zich steeds meer in de gebeurtenissen van die tijd. “Ik wilde weten waar die verdwaalde kogel vandaan kwam.” Het bleek een gerichte actie van een Canadese soldaat te zijn, die dacht dat daar een NSB’er woonde. Daarover schreef Freriks een boek.

Philip Freriks is vooral gefascineerd door het dagelijks leven tijdens de oorlog. “Ik probeer me voor te stellen hoe het gewone leven doorging. Het moet zo’n onwezenlijke situatie zijn geweest. Zoals die soldaten bij het Duitse afweergeschut in het park bij ons om de hoek – er werd niet gevochten in Utrecht, dus die zaten zich daar maar te vervelen.” In de jaren zeventig zat Freriks een keer met Harry Mulisch en Henk Hofland aan tafel, zij waren zeventien jaar ouder dan hij. Ze zeiden tegen hem: “Omdat je de oorlog nooit aan den lijve hebt ondervonden, zul je nooit begrijpen wat dat is.” Freriks concludeert: “En nu ben ik mijn hele leven al bezig om dat toch te proberen, om echt te voelen hoe het moet zijn geweest.”

Zorgen
En net als zijn ouders destijds maakt Freriks zich grote zorgen over de democratie. “Ik vind dit geen prettige tijd. Na de oorlog hebben we het fantastisch gedaan in Europa, er kwam vrede en wederopbouw. Er werd duidelijk gezegd: dit mag nooit meer gebeuren. Maar als ik om me heen kijk, zie ik dat er sprake is van regressie in plaats van vooruitgang. Ik vertel mijn persoonlijke verhaal op 4 mei, ik wil geen morele lessen opdringen. Ik deel mijn zorgen, iedereen moet zelf oordelen. Maar als ik iets kan meegeven, is het: gebruik je gezonde verstand.”