Een onvermoeibaar strijder voor vrijheid, democratie en rechtsstaat. Dat is Donald Tusk, minister-president van Polen, voormalig voorzitter van de Europese Raad. Een portret van de man die dit jaar tijdens de Start Nationale Viering van de Bevrijding in Wageningen de 5 mei-lezing houdt.
Je zou het niet verwachten, maar Tusk was als jongeman een hooligan. Daar heeft hij nooit een geheim van gemaakt. Een fanatiek supporter van de plaatselijke voetbalclub Lechia Gdansk. Gdansk is ook de havenstad waar Tusk op 22 april 1957 werd geboren. Het is de plaats waar hij zijn hart aan heeft verpand. Alhoewel hij tegenwoordig in Sopot woont – het ‘Scheveningen’ van Polen – een mondaine badplaats aan de Oostzee tussen Gdansk en Gdynia. Toeristen zien de sportieve Tusk soms door het stadje joggen.
Voetbal en spandoeken
Gdansk was tot na de Eerste Wereldoorlog onderdeel van het Duitse Rijk. Na de Tweede Wereldoorlog werd het onderdeel van het communistische Polen.
Als jongen van 13 jaar zag Tusk hoe demonstraties op de Leninwerf bloedig werden neergeslagen door het communistische regime. Een manier om protest te uiten was het omhooghouden van anticommunistische spandoeken tijdens de wedstrijden van zijn geliefde voetbalclub. De fans zijn ook heden ten dage nog altijd gepolitiseerd en fel anticommunistisch. Zo werd een paar jaar geleden in het stadion een groot spandoek door de supporters getoond met daarop de bebloede hoofden van Jozef Stalin, Mao Zedong, Che Guevara en Wojciech Jaruzelski (de Poolse dictator in de jaren tachtig) erop. Tusk bezoekt nog steeds graag wedstrijden in de Polsat Plus Arena Gdańsk. En o ironie van de geschiedenis: het komt dan ook voor dat fans spandoeken tegen de politicus Tusk de lucht in steken.
Zoon van een timmerman
Donald Tusk, zoon van een timmerman en een ziekenhuismedewerkster en kleinkind van een man die tijdens de Tweede Wereledoorlog in concentratiekamp Neuengamme gevangen zat, is een Kasjoeb, een West-Slavisch volk waar de nazi’s niets van moesten hebben. Tusk is inmiddels een van de beroemdste zonen van deze minderheid. Maar niet de enige. Uitvinder Paul Nipkow – van de beroemde schijf – en schrijver en Nobelprijswinnaar Günter Grass zijn (deels) ook Kasjoeben. De jonge Tusk ontwikkelde zich tot een fervent anticommunist. Als hij in 1976 geschiedenis gaat studeren ontmoet hij Lech Walęsa en wordt hij actief in Solidarnosc, de Poolse vakbond die zich in de jaren tachtig tot verzetsbeweging ontwikkelde. In het jaar 1980 richt hij de studentenbeweging NZS op. Later wordt hij journalist bij een aan Solidarnosc gelieerde krant. Als in december 1981 een communistische staatsgreep plaatsvindt, duikt de jonge Tusk onder en wordt hij een tijdje broodverkoper. Begin jaren tachtig bestudeert Tusk de ideeën van liberale denkers als Friedrich Hayek en Milton Friedman. Vanaf dan heeft het liberalisme hem in zijn greep. Geen gemakkelijke keuze voor iemand die politieke ambities heeft in het conservatieve, gelovige Polen. Met andere jonge intellectuelen neemt hij deel aan de denktank Gdańsk liberals; een groepje dat de aanvoerder van het anticommunistische verzet (en latere president) Lech Walesa ondersteunde. Vanaf dat moment is Tusk enige tijd journalist.
Vrijheid, democratie en rechtsstaat
Maar Tusk wil niet aan de zijlijn staan: hij wil zijn ideeën over vrijheid, democratie en rechtsstaat actief in de Poolse samenleving verankeren in het tot dan toe autoritair geregeerde Polen. Hij begint zijn marathon om van Polen een vrijer en opener land te maken. Dat zou niet zonder tegenslagen gaan, zo zou later blijken. Aanvankelijk richt hij de weinig succesvolle partij Liberaal Democratisch Congres (KLD) op. Via deze (kleine) partij lukt het Tusk om in 1991 voor het eerst toe te treden tot het Poolse parlement (de Sejm). Echt soepel gaat het niet met de KLD. De partij gaat later op in Unia Wolności, vrij vertaald de Vrijheidsunie. Deze unie was een nieuwe fusiepartij van de KLD met de Democratische Unie van oud-premier Tadeusz Mazowiecki. De vermaarde Mazowiecki werd eerste man, Tusk zijn plaatsvervanger. De combinatie werd geen succes. Na een aantal jaren trekt Tusk zich terug uit de politiek. Hij gaat historische boeken schrijven. Aan zijn politieke carrière leek vroegtijdig een einde komen.
Nieuw leven voor Europa
Het is 2001 als Donald Tusk als een feniks uit de as herrijst. Tusk had de politiek niet opgegeven, maar koos zijn momentum. Hij richt het Burgerplatform op. Na een verloren verkiezing voor het presidentschap van Polen komt zijn grote doorbraak in 2007. Hij is dat jaar in een keiharde verkiezingsstrijd met de conservatieve PiS verwikkeld. Tusk wint en wordt de nieuwe Poolse premier. Het worden de jaren dat Tusk zich als een waar Europeaan opwerpt. Hij is kritisch op landen als Nederland, waar de PVV gedoogpartner is van het kabinet-Rutte I. Tusk neemt openlijk stelling tegen Geert Wilders omdat die Griekenland in verband met de eurocrisis uit de EU wil zetten. Tusk wil Europa in die jaren “nieuw leven inblazen”.
Het is een bijzonder moment voor Tusk als hij in 2010 de Internationale Karelsprijs Aken wint. Dit is een zeer prestigieuze prijs, eerder gewonnen door grootheden als Winston Churchill, Simone Weil, Tony Blair, Victor Havel en Henry Kissinger. Bij de uitreiking in Polen spreekt Tusk woorden die strijdbaar klinken en die in 2025 nog steeds actueel zijn: “Mijn woorden richten zich tot eenieder die gelooft dat voor Europa donkere tijden zijn aangebroken. Ons antwoord op deze partij van de avondschemering is een partij van het ochtendgloren, met in ons motto opgenomen: Europa als norm, gemeenschap als regel, en vrijheid en solidariteit als grondbeginsel. Dit zullen onze wegwijzers zijn. Europa staat niet op het punt te vervagen.” Het zou achteraf de aanloop naar een nieuwe glorieperiode van Tusk worden. Op 30 augustus 2014 zou hij verkozen worden tot voorzitter van de Europese Raad, als opvolger van de Belg Herman Van Rompuy.
Het politieke weer in zijn eigen land Polen wordt in deze jaren guurder als de conservatieve partij PiS de regeringsmacht overneemt. In Polen staat de democratie op het spel als ook de rechterlijke macht hard wordt aangepakt. Tusk kijkt in die dagen vanuit Brussel met zorg naar Warschau. De conservatieven in Polen doen er alles aan om een herverkiezing van hun landgenoot te blokkeren. Het lukt niet: Tusk kan gewoon ‘president’ van Europa blijven. Tusk is dan inmiddels een alom gerespecteerd Europeaan en wereldleider geworden die met vele staatshoofden goed overweg kan. We zien hem op foto’s ontspannen en lachend in de Oval Office bij president Trump. In 2019 krijgt hij samen met dochter Katarzyna, in Polen een bekend influencer, en kleindochter Liliana een privé-audiëntie bij de paus.
Eind november 2019 komt er een einde aan zijn Europese leiderschap en keert hij terug naar Polen.
De maand mei
Na het Europese hoogtepunt is de politieke marathon van Tusk nog niet ten einde. Het land is in die tijd nog steeds verwikkeld in een fel debat tussen de grote politieke stromingen. Tusks missie voor een democratisch en liberaal Polen krijgt een onverwachte doorstart als hij in december 2023 opnieuw premier van Polen wordt. Sinds 1 januari 2025 is Polen voorzitter van de EU. “Het is tijd dat Europa ontwaakt”, zei hij voorafgaand aan dit voorzitterschap, refererend aan de vele dreigingen die op het continent afkomen. Tusk zelf straalt verder rust en kalmte uit. Hij is vastbesloten om de democratieën in de Europese Unie militair en moreel overeind te houden. De maand mei 2025 wordt voor Tusk een maand van de waarheid. Niet alleen houdt hij de 5 mei-lezing in Wageningen. Eind mei hoopt hij dat verkiezingen zijn liberale partij winst zullen opleveren. Zelf is hij geen kandidaat. Zijn geestverwant Rafal Trzaskowski heeft Tusks vertrouwen. Mocht de conservatieve Karol Nawrocki van de PiS winnen, dan worden Tusks waarborgen voor het handhaven van democratische spelregels breekbaar en wellicht onuitvoerbaar. De PiS is dan in de gelegenheid om wetten die haar niet bevallen, in te trekken.
Hooligan-af
Donald Tusk heeft al die jaren ook iets speels behouden. Hij is allang geen hooligan meer. Voetbal zou altijd een belangrijke rol blijven spelen in Tusks drukke leven. Tusk is voetbalgek en ook nog fan van de Londense club Arsenal. Toen in juli 2024 de toenmalige Britse premier Sunak tijdens Tusks officiële bezoek aan Londen grapjes maakte over Tusks enthousiasme over voetbal, kwam dat zelfs in een officiële verklaring van Downing Street 10. Sunak liet opnemen blij te zijn met nog een Arsenal-supporter in de rijen van Europese en wereldleiders. Tusks toewijding aan Europa, democratie en vrijheid van meningsuiting is er niet minder om. Op 5 mei staat er een president die uit eigen ervaring weet wat onvrijheid is en hoe belangrijk het is dat vrijheid, tolerantie en rechtsstaat gehandhaafd blijven.
Dit artikel verscheen eerder in NC Magazine nr. 27 (voorjaar 2025). Het artikel is geschreven door DLeonard Ornstein, de foto is van Sergei Gapon/AFP/ANP Foto