Gesproken woord geldt
Ik ben geboren in Brussel, in de babyboom na de Tweede Wereldoorlog. Sindsdien heb ik feitelijk geen schijn van een schaduw van een oorlog gekend op het Europese vasteland. Ik heb wel de verhalen gehoord van mijn ouders. Hoe mijn vader haast geëxecuteerd was in mei 1940 toen hij toevallig terechtkwam in een dorp waar de nazi’s tientallen onschuldige burgers vermoordden, en hoe mijn moeder en grootmoeder de fiets opsprongen en halsoverkop naar Frankrijk vluchtten, alles achterlatend. Na de snelle capitulatie van België konden zij terugkeren. De meesten onder ons stammen af van vluchtelingen. Mijn kinderen hebben mij die verhalen horen herhalen, maar het is niet hetzelfde als ik ze destijds aanhoorde. Maar in zekere zin is de oorlog daar weer. Enkele weken na de invasie in Oekraïne spraken de Russen over een mogelijk inzetten van kernwapens. Mijn schoondochter belde mij om te zeggen dat mijn kleinzoon een angstaanval had denkend aan een kernoorlog. Ik heb hem gerustgesteld, meer door mijn aanwezigheid, denk ik, dan door mijn argumenten.
Een oorlog is niet alleen een zaak van wapens en soldaten maar ook van menselijke wreedheid, van folteringen, vernederingen en verkrachtingen. Het volstaat blijkbaar niet alleen maar elkaar te doden. Een dictatuur is niet alleen een zaak van repressie, van doen zwijgen en doen gehoorzamen, maar ook van meedogenloosheid. Het menselijk leven telt niet, ook niet van de eigen burgers en soldaten. Het individu is maar het resultaat van één miljoen gedeeld door één miljoen. Dat is ook één, maar die ene persoon is dan niet meer uniek. Hij of zij is een nummer. In een aantal dictaturen tellen vrouwen nog veel minder dan mannen. De autoritaire leider, de staat, het zogenaamde vaderland zijn belangrijker dan de mens. Het is een omkering van alle waarden. De mens is niet meer de maat van alle dingen.
Hoe kunnen we vermijden dat de geschiedenis hier in de Lage Landen en rondom ons zich zou herhalen? Natuurlijk moeten we ons verdedigen tegen een mogelijke dreiging. Indien wij de vrede willen moet wij de oorlog voorbereiden. Het klinkt hard maar het is helaas nog steeds waar. Dat ontdekken wij nu opnieuw. Een land alleen kan dat niet of niet meer. Daarom moeten we vrienden en bondgenoten hebben. Daarom hebben we de Europese Unie opgericht met vroegere aartsvijanden die nu vreedzaam rond een tafel zitten en oplossingen zoeken voor de grote problemen van onze tijd. Voeger vochten wij, nu praten wij. Daarom hebben wij de grootste militaire alliantie ter wereld opgericht, namelijk de NAVO, samen met de Amerikanen en de Canadezen die ons hielpen bevrijden in 1945. Vandaag zien we dat het Westen niet dood is. Integendeel. Wij doen er alles aan om Oekraïne te helpen in hun strijd voor hun onafhankelijkheid en hun vrijheden. Het gaat hier niet om business of macht maar om waarden, om onze ‘way of life’.
Daarom moeten we ook onze samenlevingen sterk maken. We moeten overtuigd zijn dat we iets waarden-vols te verdedigen en te promoten hebben. Wij leven in democratieën. Zoals de vrede vinden we de democratie vanzelfsprekend. We willen onverbloemd onze mening kunnen geven. We willen onze leiders kiezen en hen weg kunnen zenden wanneer ons vertrouwen op is.
Maar het gaat om meer dan instellingen en regels in onze democratieën. Democratie is pas duurzaam indien mensen met elkaar praten, luisteren, converseren, dialogeren. We doen dat pas wanneer we elkaar respecteren. Elke mens telt. Elke man of vrouw is de moeite waard. Niemand is minder dan de ander. Een gesprek verloopt tussen gelijken. In een stevige democratie is er geen plaats voor vijandschap en haat. Spreken is iets anders dan schelden. Tenslotte is het doel van elke politiek het algemeen welzijn of het geluk van allen. Ben ik naïef als ik dat zeg? Na al die jaren in de politiek denk ik niet dat ik dat nog ben, maar ik heb wel mijn idealen niet verloren, ook al weet ik dat we er soms veraf van staan. Een democratisch gesprek, in de samenleving en in het parlement, eindigt in een akkoord, een compromis tussen verschillende standpunten. De dictatuur is een eenrichtingsstraat. De burger kan alleen gehoorzamen. Als hij dat niet doet, eindigt hij in de cel, in een kamp of wordt hij uit het raam gegooid zoals vandaag in Rusland. Ja, het is een clash tussen twee visies op mens en maatschappij. Bovendien bevinden wij ons vandaag in het kamp van het internationaal recht, van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Ik zeg dat met des te grotere overtuiging in Nederland, dat het Internationaal Gerechtshof op zijn grondgebied huisvest. De wet is geen vodje papier. Het recht van de sterkste is geen recht.
Democratieën voeren zelden oorlogen en haast nooit tegen elkaar. Als het toch gebeurt kunnen kiezers er een eind aan maken. Dat is een aantal keren het geval geweest. Daarom is ook de democratie een instrument van vrede. Mensen willen uiteindelijk een normaal leven leiden, waarin ze elke dag naar hun werk gaan, hun kinderen goed kunnen opvoeden, op vakantie gaan, de nodige zorgen kunnen betalen, van hun pensioen kunnen genieten. De mens is een eenvoudig wezen. Ik heb zoveel landen bezocht, niet alleen de officiële gebouwen, en ik heb gemerkt dat mensen waar dan ook hetzelfde willen doen met dat ene leven dat ze maar hebben. In die zin hebben de mensen zelf gemeenschappelijke waarden. De oorlog is abnormaal. In tijden van vrede begraven immers de zonen hun vaders; in tijden van oorlog begraven de vaders hun zonen.
Democratieën geven ons de beste kansen om onze droom van een goed leven waar te maken. Als ik kijk naar de meest welvarende landen ter wereld dan kom ik uit bij de democratische landen. Natuurlijk zijn er opkomende landen en gelukkig neemt daar de absolute armoede sterk af, maar hun inkomen per hoofd is nog vele keren kleiner dan het onze. Omdat vrede en voorspoed voor allen zo belangrijk zijn moeten we onze democratieën verdedigen en versterken, geloofwaardiger maken. Daarom is luisteren naar elkaar en luisteren tussen verkozenen en kiezers zo ontzettend belangrijk. Respect is een sleutelwoord. Als er wantrouwen is waardoor iedereen een mogelijke vijand is van iedereen is er geen dialoog en overeenstemming mogelijk. Als elk denkt dat hij of zij de waarheid en het groot gelijk langs zijn of haar kant heeft, loopt alles vast. Gematigdheid is geen vies woord. Het makkelijkste is in zwart-wittegenstellingen denken. De werkelijkheid is niet grijs maar heeft vele tinten.
Indien de klassieke politieke instellingen niet voldoende zijn, dan kan men een apart overleg voorzien tussen verkozenen en burgers of met een groep van mensen die een goede weerspiegeling is van de samenleving. Leiders moeten uiteindelijk hun verantwoordelijkheid nemen en bij verkiezingen heeft de burger het laatste woord. De democratie moet zich bestendig heruitvinden.
Het is haast wraakroepend dat we weer geconfronteerd worden met oorlog en vrede op een ogenblik dat de mensheid door de klimaatveranderingen in een strijd gewikkeld is op leven en dood. De waanbeelden en de waanzin van één land, of liever van de tijdelijke leider ervan, doen ons kostbare tijd verliezen in het gevecht tegen de tikkende tijdbom van het klimaat. Dat gevecht kunnen we alleen gezamenlijk winnen als wereldgemeenschap, als de mensheid als een geheel.
In tijden van onzekerheid en angst moeten we terugkeren naar wat echt belangrijk is voor en met mensen. Back to basics. Waardoor worden we allen beter of waardoor hebben we een beter leven? Zeker niet door oorlog. Maar door menselijkheid en door de beste waarborg hiervoor: een bestuur van, voor en door mensen.
Mag ik besluiten op een poëtische noot? In de toren van de grote kerk in Aarschot, een stadje op 45 kilometer van Brussel, hangt een klok met een haiku van mijn hand. Het gedicht werd aangebracht honderd jaar na het einde van de Eerste Wereldoorlog. Aarschot werd verwoest en 173 mensen doodgeschoten. In de kerk werden toen ook zeshonderd mannen uit de streek opgesloten waaronder mijn overgrootvader.
De wapens zijn stil
Maar de klokken juichen luid:
Nooit meer oorlog