Een nieuwe directeur die het comité en de medewerkers al op zijn duimpje kent: Gerben van den Berg maakte de sprong van hoofd communicatie naar directeur van het Nationaal Comité 4 en 5 mei. Een kennismaking met een oude bekende over zijn nieuwe taak.
Het was rond 5 mei 2023. Van den Berg sprak met Soy Kroon, de artiest die het 5 mei-concert op de Amstel presenteerde en daar optrad. “Soy is heel actief op sociale media – zoals iedereen van zijn generatie – en heeft veel volgers. Via Instagram en andere social mediakanalen maakte hij veel posts over het concert, gaf uitleg over de achtergronden over de achtergronden van de Tweede Wereldoorlog. Soy vertelde hoe zijn volgers reageerden op zijn posts. Zij schreven teksten eronder als: “Goh, ik wist niet dat dit bestond. Wat fijn dat ik nu van jou heb gehoord hoe dat was.” Ik zei: “Ik snap dat jouw generatie niet weet wat het 5 mei-concert is.” “Nee,” zei Soy, “het gaat niet om het 5 mei-concert, maar om de Tweede Wereldoorlog zelf. Deze jonge mensen die reageren weten niet wat er tijdens de Tweede Wereldoorlog is gebeurd of ze wisten überhaupt niet dat-ie heeft plaatsgevonden.” Van den Berg, droog: “Dan denk ik: daar is werk aan de winkel.” Hij schrok ook, omdat hij weet dat er ook een grote groep is bij wie de Tweede Wereldoorlog onder de huid zit, met alle gevoeligheden van dien. “Voor beide werelden moeten wij er zijn. Dat vraagt veel van deze organisatie. Tot in de kleinste details moet je snappen wat de gevoeligheden over de oorlog en over herdenken zijn binnen groepen, zoals Joodse Nederlanders of mensen met een Indische of Molukse achtergrond, en binnenin die groepen is ook weer veel variëteit. En tegelijkertijd moet je als comité ook met goede, algemene informatie over de Tweede Wereldoorlog en de betekenis daarvan in het nu de groep bereiken voor wie de oorlog inmiddels echt heel ver weg is.”
Gerben van den Berg is vol energie, heeft er zin in om de komende jaren vorm te geven aan het comité. Het takenpakket van Van den Berg kent een afgebakend thema, maar is tegelijkertijd breed: de Tweede Wereldoorlog en de doorwerking daarvan. In zijn agenda staan overleggen met groepen oorlogsslachtoffers, meedenken over Holocaust-educatie, de organisatie van de Nationale Herdenking, de Indiëherdenking, de Holocaust Herdenking, de 5 mei-lezing, het 5 mei-concert op de Amstel en de Bevrijdingsfestivals. Het ministerie van VWS, de provincies en ‘het hof’ (het Koninklijk Huis en ministerie van Algemene Zaken) zijn ook gesprekspartners die ertoe doen.
Oorlog en vrede
De historicus die afstudeerde in de Internationale Betrekkingen (“Ik ben altijd al geïnteresseerd geweest in vraagstukken van oorlog en vrede”) heeft een verleden in communicatie. Hij was achtereenvolgens woordvoerder voor de Haagse burgemeesters Deetman en Van Aartsen. In die functie had hij zijdelings weleens te maken met het ‘oorlogsverleden’, zoals gevoeligheid over het stukje strand bij het Scheveningse Kurhaus dat vernoemd werd naar ‘de Soldaat van Oranje’, Erik Hazelhoff Roelfzema.
De komende jaren staan grote uitdagingen te wachten. Het comité is sinds jaar en dag gericht op de televisiegeneratie. Maar ja, dan is daar ‘het kijkbeleid’ van de nieuwe generatie, of beter gezegd: het niet-kijkbeleid van Gen-Z (1998-2010) en Gen-Alfa (2011-2025). Het voormalig hoofd communicatie weet als geen ander het belang van het overbrengen van de boodschap bij iedereen. De diversiteit aan medewerkers – jong en oud – bij het comité helpt om beide kanten van de medaille te kunnen duiden, en hoe om te gaan met de continu veranderende wereld van social media. Duidelijk is in ieder geval: er zal een cultuuromslag gemaakt moeten worden, daar is Van den Berg diep van doordrongen.
Oom Wim
Van den Berg vertelt hoe de Tweede Wereldoorlog laatst op een onverwacht moment persoonlijk tastbaar werd. “Ik ging een aantal jaar geleden zoeken op de website van Oorlogsgravenstichting en opeens stuitte ik op Willem van den Berg, dezelfde naam als mijn zoon. Hij bleek een oudoom van mij. Er stond alleen heel summier dat hij in 1945 in Neuengamme was gestorven. Recent nam ik weer een kijkje en opeens zag ik dat er een foto van hem bij stond. Er stond een heel verhaal bij, geschreven door ene Bas van den Berg.” Van den Berg, nieuwsgierig geworden, zocht een paar maanden geleden contact met Bas, Willems neef en naar bleek mijn achterneef. “Hij heeft me op zijn zolder het hele verhaal van Willem, oom Wim, verteld. Dat greep me enorm aan. Bas had een heel dossier over hem aangelegd. Wat bleek? Willem was de oudste zoon uit een familie van boeren en tuinders in Bergschenhoek. Hij kon goed leren, ging theologie studeren in Utrecht. Hij was voorbestemd om dominee te worden, een beroep met aanzien. Er kwamen razzia’s voor de Arbeitseinsatz. Vele jonge mannen doken onder, zo ook Willem die fel anti-Duits was. Hij schreef voor een illegaal blaadje. Een op het oog kleine daad van verzet, met grote gevolgen. Tijdens die razzia’s zijn ze ontdekt en in zijn binnenzak vonden de nazi’s iets waardoor ze konden herleiden dat hij voor dat verzetskrantje schreef. Vervolgens is hij naar het Oranjehotel gebracht. De brieven die hij vanuit daar schreef, heeft Bas nog in zijn bezit. Willem werd naar Kamp Amersfoort overgebracht en vanaf daar naar een buitenkamp van Neuengamme. Vlak voor het einde van de oorlog is hij door de SS geëxecuteerd.” Een splintertje oorlog in je eigen familiegeschiedenis vinden, dat is bijzonder en emotionerend, ervoer Van den Berg. “Al jaren ben ik met dit onderwerp bezig vanuit mijn werk en nu maak ik via het verhaal van de oorlog kennis met een tot voor kort voor mij onbekend familielid. Anders had ik Bas wellicht niet eens ontmoet. Binnenkort ga ik met hem naar het Oranjehotel (in Scheveningen), en gaan we samen verder onderzoek doen naar het aangrijpende levensverhaal van Willem.”
Vaag had Van den Berg in zijn jeugd wel over deze tragische oorlogsgeschiedenis gehoord, maar meer in de trant van ‘er zitten mensen verstopt en die worden dan opgepakt’. Hij herinnert zich: “Mijn broertje en ik speelden na dat we ons gingen verstoppen op de hooizolder van onze familieboerderij in Bergschenhoek en dat we dan ontdekt werden door de Duitsers. Derde generatie ben ik, maar kennelijk was de Tweede Wereldoorlog toch nog zo dichtbij dat we het gingen naspelen.”
De oorlog dichtbij
Van den Berg groeide later op in Amsterdam-Zuid. Steevast ging hij met zijn vader op 4 mei naar de Amstelveenseweg, waar in het hek van het Vondelpark een klein monument zit. “Dat was voor vier gedode leden van de Binnenlandse Strijdkrachten. Er is daar op 7 mei 1945, rond de bevrijding, nog een schietpartij geweest. Het was een herdenking voor de mensen uit de buurt. Toen ik jonger was keken we altijd op dat moment televisie. Dan stond de herdenking op de Waalsdorpervlakte aan. We woonden tegenover de remise aan de Schinkel, dan vroeg mijn vader vlak voor achten of mijn broertje en ik wilden controleren of de trams wel stil stonden.” Als opgroeiende puber in Amsterdam-Zuid, die buurt waar voor de oorlog zoveel Joodse Amsterdammers woonden, merkte hij voor het eerst de wonden die de oorlog in de Joodse gemeenschap had geslagen, en hoe zelfs kinderen van zijn generatie daar nog onder leden. In zijn middelbareschooltijd had hij weleens etentjes met leeftijdsgenoten. “Ik had veel Joodse klasgenoten en bij die dinertjes zat je wat langer met elkaar, en had je wat diepere gesprekken, dan zat bij mijn Joodse leeftijdsgenoten meteen die oorlog aan tafel. Zeker als er wat alcohol bij werd geschonken. De grote emoties over de oorlog en de Holocaust van die derdegeneratiekinderen kwam dan enorm naar boven. Het verbaasde me hoe pregnant aanwezig de oorlog in hun leven nog was. Dat ben ik nooit vergeten. Het maakte diepe indruk.”
“Een nieuwe lente en een nieuwe directeur.” Met nieuwe, lastige uitdagingen.
Er zullen mensen zijn die het moeilijk vinden dat een premier van PVV-huize een toespraak houdt op de Dam.(Afgemeten:) “De minister-president is ieder jaar aanwezig op de Dam. Net als de Kamervoorzitter die bijvoorbeeld ook aanwezig was bij de Nationale Holocaustherdenking. Ja, we nodigen de Kámervoorzitter ook ieder jaar uit. We krijgen hier bij het NC reacties binnen van mensen die daar vragen over stellen en daar moeite mee hebben. Maar wij nodigen functioneel uit – net zoals bij de andere grote herdenkingen het geval is. ”
Bent u bang voor pro-Gazademonstraties tijdens de Dodenherdenking?
(Diepe zucht:) “Overal zijn herdenkingen, dat zijn openbare manifestaties in de publieke ruimte. Het risico op verstoring is er altijd. Net als het recht op demonstratie, dat een groot goed is. We houden het goed in de gaten en het NC heeft daar altijd nauw overleg over met de driehoek: burgemeester, de hoofdofficier van justitie en de hoofdcommissaris van politie.” Even later: “Wat wij doen – een grote herdenking, een lezing met een boodschap – heeft een sacraal karakter. Dat maakt het voor sommigen juist aantrekkelijk om dat te verstoren, met name in de aanloop er naartoe, omdat ze weten dat ze daarmee aandacht krijgen. Het is belangrijk om daar niet te snel en te makkelijk op te reageren met z’n allen. ”
Een rel is zo geboren, dat weet Van den Berg maar al te goed. “Lees de boeken die over de geschiedenis van het Nationaal Comité zijn geschreven er maar op na. Gevoeligheden rondom de herdenking zijn er al zowat tachtig jaar!” Zo was er de pijnlijke rel in 2021 rond de schrijver Abdelkader Benali en het gedoe met Broederliefde in 2017, waarin een van de rappers die zou optreden als Ambassadeur van de Vrijheid in een video opdook waarin hij een antisemitische leus scandeerde.
Valt zoiets te voorkomen?
“Een incident zit vaak in een klein hoekje en valt niet altijd te voorkomen. Waar het om gaat is dat je dingen weet. Op het moment dat je artiesten en sprekers vraagt, kennis over ze hebt. Wat ze hebben gezegd over thema’s die het comité kunnen raken. Er kan zomaar een tweet opduiken waar iedereen over valt, en daar is niemand bij gebaat. Mijn taak is aan te geven waar die risico’s zitten. Je moet niet altijd risicoloze keuzes maken. Het kan zijn dat elementen van een artiest of spreker gevoelig liggen, maar dat we tegelijkertijd ook vinden dat dit iemand is met een belangrijke, interessante mening, een belangrijke boodschap. Dan gaan we tóch met die persoon in zee. Af en toe heb je scherpte nodig.”
Q&A
De grootste misvatting over Nederland in de Tweede Wereldoorlog is…
“Dat het in 1940 begon en in 1945 eindigde.”
Als dit lukt is mijn directeurschap geslaagd…
“Als het lukt om het gevoel van verbondenheid met elkaar en met het gedachtegoed van 4 en 5 mei bij alle mensen in het land – jong en oud, ongeacht achtergrond – verder te versterken.
Aan wie denkt u tijdens de Dodenherdenking?
“Aan Willem, maar dat komt ook omdat ik vorig jaar net op zijn verhaal was gestuit. En ik denk aan veel mensen die ik vooral door mijn werk ben tegengekomen voor wie de oorlog heel ingrijpend is geweest. De gesprekken met mensen van de eerste generatie en hun emoties, dat nestelt zich ergens in je.”
Het beste boek over de Tweede Wereldoorlog?
“Sebastian Haffner: Het verhaal van een Duitser, 1914-1933.”
Beste film over WO2?
“Soldaat van Oranje. Uit 1977, maar heeft de tand des tijds heel goed doorstaan.”
Dit cliché over 4 en 5 mei kan ik niet meer aanhoren…
“Vrijheid is gewoon lekker mezelf kunnen zijn.”
Gerben van den Berg (1974) is directeur sinds 1 december 2023. Hij was hoofd communicatie, lid van het management en woordvoerder van het Nationaal Comité. Hij studeerde Geschiedenis en Internationale Betrekkingen aan de Rijksuniversiteit Groningen. Hij is getrouwd, woont in Den Haag en heeft drie kinderen.
Dit artikel verscheen eerder in NC Magazine nr. 25 (najaar 2024). Het artikel is geschreven door Leonard Ornstein, de foto is van Paul Tolenaar.