Sneek, ‘De verborgen gemeenschap’

Vorm en materiaal
Het monument ‘De verborgen gemeenschap’ in Sneek (gemeente Súdwest-Fryslân) bestaat uit stalen driehoeken, zes gevuld met blauw glas. In het midden van het monument is de vorm van een davidster leeg gelaten. Voor het beeld staat een plaquette.

Wijzigingen
Het moment ‘De verborgen gemeenschap’ is opgericht ter vervanging van het ‘Joods monument’ in Sneek, een gedenksteen in de vorm van een davidster met een tegel bovenop. Het monument was geplaatst in de tuin van het gemeentehuis, gevestigd aan de Marktstraat.

De tekst op de tegel luidde:

‘HIER STOND TOT MCMXLV
DE SYNAGOGE’.

Boven deze tekst stonden in het Hebreeuws de woorden:

‘TOT HERINNERING’.

De tekst op de gedenksteen luidde:

‘SNEKER JOODSE MEDEBURGERS OMGEKOMEN TIJDENS DE TWEEDE WERELDOORLOG 1940-1945 IN CONCENTRATIEKAMPEN
FREDERIKA MENDELSON-ONDERWIJZER 28-3-1883 26-3-1943 SOBIBOR
META CLARA MENDELSON 28-9-1919 30-9-1943 AUSCHWITZ
ISAÄC JOSEPH MENDELSON 30-7-1922 30-4-1943 AUSCHWITZ
CLARA HANNA MENDELSON 4-5-1927 26-3-1943 SOBIBOR
LINA PINO 20-3-1890 23-4-1943 SOBIBOR
ROOSJE PINO 16-4-1884 16-4-1943 SOBIBOR
EDUARD PINO 24-6-1890 13-3-1943 SOBIBOR
BERTA PINO-SICHEL 19-12-1893 13-3-1943 SOBIBOR
MARGOT PINO 19-9-1920 3-9-1943 AUSCHWITZ
JACOB PINO 23-1-1900 30-1-1943 AUSCHWITZ
ERNA PINO-ADLER 18-2-1905 22-10-1942 AUSCHWITZ
MECHGELIEN PINO 12-6-1931 22-10-1942 AUSCHWITZ
LION VAN GELDER 18-3-1869 19-11-1942 AUSCHWITZ
CAROLINA VAN GELDER-BILDERBEEK 6-7-1890 19-11-1942 AUSCHWITZ
MAX. KUYT 17-8-1895 30-9-1942 AUSCHWITZ
ELLA LEBENSTEIN 28-3-1907 23-11-1942 AUSCHWITZ
PHILIP RODRIGUES 14-05-1902 10-11-1942 AUSCHWITZ
MORITZ ROTHSCHILD 3-4-1893 23-11-1942 AUSCHWITZ
BERTA ROTHSCHILD-COLOMB 13-10-1891 23-11-1942 AUSCHWITZ
EMMA M. TURKSMA-VAN DER HOVE 21-8-1889 23-11-1942 AUSCHWITZ
LEVI NATHAN VELLEMAN 4-3-1862 19-11-1942 AUSCHWITZ
BEELTJE EKSTEIN-GODSCHALK 22-12-1876 19-11-1942 AUSCHWITZ
ESTHER VAN DE VLIET-GUDEMA 14-4-1901 23-11-1942 AUSCHWITZ
ROZET IJZERMAN 29-6-1926 30-6-1944 MIDDEN EUROPA
SAMUEL ZWART 21-7-1924 28-2-1943 AUSCHWITZ

WEES ONS GENADIG, HEER, WEES ONS GENADIG, WANT TE LANG ZIJN WIJ VERNEDERD.
PSALM 123:3’.

Oorspronkelijk was de tegel in het trottoir aangebracht, later is deze aangebracht op de davidster. In 1995 is de gedenksteen aan het monument toegevoegd. Het gedenkteken bevond zich oorspronkelijk aan de Wijde Burgstraat, voor het perceel waar vroeger de Sneker synagoge heeft gestaan. Maar omdat de gedenksteen onder meer werd gebruikt als bank of fietsensteun, besloot de gemeente in 2002 het monument te verplaatsen naar de stadhuistuin.

Digitaal Joods Monument
De joodse oorlogsslachtoffers die op dit gedenkteken vermeld staan, zijn tevens opgenomen in het ‘Digitaal Monument Joodse Gemeenschap in Nederland‘. Hierin vindt u meer informatie over deze personen met waar mogelijk een korte biografie, familierelaties en adresgegevens.

Onder het kopje ‘Geschiedenis’ op deze pagina kunt u op een persoonsnaam klikken om doorverwezen te worden naar het Digitaal Joods Monument.

Het ‘Joods monument’ in Sneek is opgericht ter nagedachtenis aan 25 joodse medeburgers die tijdens de Tweede Wereldoorlog door de bezetter zijn gedeporteerd en in concentratiekampen zijn omgebracht. Tevens wordt met het gedenkteken de voormalige joodse synagoge in herinnering gebracht, die tot 1945 in de stad was gevestigd.

De namen van de 25 joodse slachtoffers luiden:

Beeltje Ekstein-Godschalk, Lion van Gelder, Carolina van Gelder-Bilderbeek, Max. Kuyt, Ella Lebenstein, Clara Hanna Mendelson, Isaäc Joseph Mendelson, Meta Clara Mendelson, Frederika Mendelson-Onderwijzer, Eduard Pino, Jacob Pino, Lina Pino, Margot Pino, Mechgelien Pino, Roosje Pino, Erna Pino-Adler, Berta Pino-Sichel, Philip Rodrigues, Moritz Rothschild, Berta Rothschild-Colomb, Emma M. Turksma-van der Hove, Levi Nathan Velleman, Esther van de Vliet-Gudema, Rozet IJzerman en Samuel Zwart.

Op 1 oktober 1941 werden in Sneek en omgeving 68 joden geregistreerd. In de nazomer van 1942 zijn verscheidene joodse inwoners uit Sneek ondergedoken. De anderen (circa 25 mensen) bleven nog openlijk in de stad wonen. Begin maart 1943 was de bezetter van plan alle joden in Sneek op te pakken. Dit zou ‘s avonds om half tien gebeuren. Enige uren tevoren werden de joodse inwoners door de verzetsgroep Lever gewaarschuwd. Een aantal van hen, onder wie de rabbijn en zijn vrouw, dook alsnog onder. De anderen, in hoofdzaak bejaarden, wilden niet. ‘s Avonds werden zij door de bezetter opgehaald en via Leeuwarden naar concentratiekampen gedeporteerd.

Op zaterdag 3 november 1944 werd door de bezetter in Sneek een razzia gehouden. Er werd gezocht naar mannelijke inwoners die tewerkgesteld moesten worden bij de Duitse verdedigingswerken in Drenthe. Bij die gelegenheid werd de toegangsdeur van de synagoge geforceerd en het interieur (inclusief de glas-in-loodramen) vernield. Toen de bezetter weer vertrok, was de synagoge voor iedereen toegankelijk. In de daaropvolgende nacht gingen de politiemannen D.J. Brouwer en G. Duits, van wie eerstgenoemde deel uitmaakte van de verzetsgroep Lever, het gebouw binnen om te zien of er nog iets te redden viel. Alles wat nog van waarde was, werd gebundeld en over de muur gegooid die de plaats achter de synagoge scheidde van de tuin van de familie Radsma aan de Wijde Burgstraat 7. Radsma woonde in de dienstwoning van de rijksbelastingen, waar hij conciërge was. Ook hij was medewerker van de verzetsgroep Lever en hij verborg de goederen in de kelder onder het belastingkantoor. Op 15 januari 1945 roofde de Sicherheitsdienst het huis van de familie Radsma leeg. De goederen uit de synagoge werden echter niet gevonden. De familie Radsma wist net op tijd te ontkomen. Een deel van de geredde inventaris van de synagoge is via de joodse gemeente in Leeuwarden naar het Israëlische jeugddorp Kvar Batja te Raänana gebracht.

Oprichting
Op initiatief van Marcel Wallage, Matthijs Graafland en Henk van der Veer besloot de gemeente in 2022 het ‘Joods monument’ te vervangen.
Het oorspronkelijke ‘Joods monument’ kwam tot stand op initiatief van een comité dat zich inzette voor de oprichting van een bescheiden monument waarop de namen van de uit Sneek afkomstige joodse oorlogsslachtoffers zijn aangebracht.

Onthulling
Het monument ‘De verborgen gemeenschap’ werd op 12 juli 2023 onthuld door burgemeester Jannewietske de Vries.
De oorspronkelijke tegel die herinnerde aan de voormalige synagoge, werd onthuld op 4 mei 1972. De gedenksteen is onthuld op 19 juni 1995 door de heer Ernst Pino, een van de weinige leden van de Sneker familie Pino die de Tweede Wereldoorlog overleefden. Na de oorlog emigreerde de heer Pino naar de Verenigde Staten.
Tijdens de onthulling in 1995 zei rabbijn J.S. Jacobs in een toespraak het volgende: ‘De namen van de mensen die wij hier gedenken zijn niet van oorlogsslachtoffers in de gebruikelijke zin van het woord. Het gaat hier om slachtoffers van moord. Moord, veroorzaakt door het racisme dat alle normen van een beschaafde samenleving verbrak. Ik hoop dat iedereen die hier langs komt en de namen leest, zich van dit onderscheid bewust zal zijn en in dit bewustzijn elk racisme dat in de wereld bestaat op zijn eigen manier zal bestrijden.’

Locatie
Het monument is geplaatst op de splitsing tussen de Wijde Burgstraat, de Kruizebroederstraat en de Nauwe Burgstraat te Sneek (gemeente Súdwest-Fryslân).

Bronnen

• Verzetsmuseum Friesland;
• Tekens aan de weg – Tekens aan de wand van C. Reitsma (Leeuwarden, 1980). ISBN 9033020009;
• Gemeente Sneek;
• Joodse oorlogsmonumenten in de provincie Friesland van H. Hamburger en J.C. Regtien, met medewerking van Fr. van Echten;
• Leeuwarder Courant van 9 juli 1999;
• Friesch Dagblad van 9 juli 1999;
• Friesch Dagblad;
• Omrop Fryslân.