Het monument
Vorm en materiaal
Het monument in de Reinkenstraat te Den Haag is een plaquette met gouden letters en een bronzen afgietsel van een boodschappenlijstje. Op de achterwand is een puzzel van snippers vastgesoldeerd. Het geheel heeft een afwerklaag van patina.
Tekst
De tekst op de plaquette luidt:
‘DE HERINNERING AAN DE DODEN
IS VOOR HEN EEN TWEEDE LEVEN
JEAN BARTOUT
OP 22 MAART 1943
WERDEN 24 JOODSE
MEDEBURGERS OP NR. 19
DOOR DE DUITSE BEZETTER
GEARRESTEERD.
ZIJ WERDEN
WEGGEVOERD NAAR
SOBIBOR EN
DAAR VERMOORD.’
Symboliek
Voor het ontwerp van de plaquette in de Reinkenstraat liet ontwerper Loek Bos zich leiden door het motief van het boodschappenbriefje. Dit stond symbool voor de vergankelijkheid van het leven. Het leven van 24 medemensen, weggegooid als een boodschappenlijstje.
Digitaal Joods Monument
De joodse oorlogsslachtoffers die met dit gedenkteken herdacht worden, zijn tevens opgenomen in het ‘Digitaal Monument Joodse Gemeenschap in Nederland‘. Hierin vindt u meer informatie over deze personen met waar mogelijk een korte biografie, familierelaties en adresgegevens.
Onder het kopje ‘Geschiedenis’ op deze pagina kunt u op een persoonsnaam klikken om doorverwezen te worden naar het Digitaal Joods Monument.
De geschiedenis
Het monument in de Reinkenstraat herinnert de inwoners van Den Haag aan de razzia die de bezetter in de nacht van 22 op 23 maart 1943 in de Reinkenstraat gehouden heeft. In de flat op nummer 19 werden 24 joodse onderduikers aangetroffen. Zij werden op transport gesteld naar het vernietigingskamp Sobibor gelegen in Polen, waar zij om het leven zijn gebracht.
De namen van de 24 slachtoffers luiden:
Johanna Arbouw, Joseph Isidoore Cohen, Abraham van Dam, Izak Fransman, Rachel-Fransman-van Lochem, Jacoba van Gelder, Clara Juliard Logher, Louis Koppel, Betsij Hendrina Koppel-Meijers, Martijn Koppel, Clara van Leeuwen-Rosenberg, Mietje Mogendorff-Meijer, Alex Podchlebnik, Mietje Pool-Cappel, Samuel Salzedo, Rebecca (Riekje) Sophia Salzedo, Abigael Salzedo-Querido, Jacob Verliebter, Rosa Verliebter-Schleyen, Aron de Vries, Victorine Esther de Vries-Jacobs, Israël Wijnberg, Fanny Wijnberg-Podchlebnik en Meijer Izak Wijnberg.
In de etage boven de winkel in de Reinkenstraat 19 heeft mevrouw Sara Maria (‘Mies’) Walbeehm vanaf 1941 tot de fatale inval in maart 1943 meer dan tachtig mensen (met name joden) verborgen gehouden voor de bezetter. Met de hulp van onder andere Adriana Groen (die om niet op te vallen de boodschappen in een andere wijk deed) is het ‘Mies’ gelukt om een toevluchtsoord te creëren voor tientallen joodse medeburgers.
De woning van Mies werd gebruikt als doorgangshuis. Vanuit het verzet kwamen steeds nieuwe verzoeken om mensen onder te brengen, maar Mies zei nooit ‘nee’ zodat haar woning overvol raakte. Toen verzetsvrouw Diet Eman op een dag bonkaarten kwam brengen, schrok zij van de situatie die ze in de flat aantrof: ‘Toen ik zag hoeveel mensen er waren, sloeg de angst me om het hart. Al die joden praatten en kwebbelden aan één stuk door […]. Of Mies het gevaar begreep, weet ik niet. Op een dag toen ik kwam om nog meer joden weg te halen, ontdekte ik dat ze zes nieuwe joden had opgenomen. Ze had zo’n groot hart, maar het werd wel steeds meer beangstigend.’
De ruimtes waren klein en de discipline streng. Toch was het dagelijks leven niet alleen kommer en kwel. Om de tijd door te komen werden door de onderduikers allerlei spelletjes bedacht. Sommigen hadden onderdak gezocht omdat zij aan de tewerkstelling wilden ontkomen; anderen hadden zich tegen betaling op de Weinreb-lijst laten plaatsen en hadden in afwachting van transport een tijdelijk onderkomen in de Reinkenstraat gevonden. Maar de meeste onderduikers zaten er enkel omdat zij jood waren.
Na een tip van een verrader rukte in de nacht van 22 op 23 maart 1943 ‘Kriminalsekretär’ Fritz Koch van het ‘Judenreferat IV B 4’ met een arrestatieploeg uit. Toen de Sicherheitsdienst het gebouw ‘Cornerhouse’ binnendrong, werden daar geen joden aangetroffen. Vervolgens werd een inval gedaan in de flat aan de overzijde van de Reinkenstraat. De bezetter trof hier 24 onderduikers aan, die samen met ‘Mies’ werden gearresteerd. Via doorgangskamp Westerbork belandden de onderduikers in het vernietigingskamp Sobibor in Polen, waar zij werden vergast. ‘Mies’ werd vanuit de Scheveningse strafgevangenis overgebracht naar het strafkamp Vught. In augustus 1944 werd ze vrijgelaten. Op 2 maart 1948 vertelde zij haar verhaal aan medewerkers van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD), waarbij zij de namen van de afgevoerde joden zonder één fout opnoemde. Mevrouw Walbeehm overleed in 1981.
Oprichting
Het drama van de Reinkenstraat raakte na de oorlog al snel in de vergetelheid. Dat veranderde in 1976, toen het Weinreb-rapport van het NIOD verscheen. In de Goudse Courant werd een artikel van journalist Aad Wagenaar gepubliceerd, onder de kop het Haagse Achterhuis. Hij maakte gebruik van passages uit het Weinreb-rapport, aangevuld met getuigenverklaringen, zoals bijeengebracht door de heren Van der Leeuw en Giltay Veth. Geraakt door dit krantenartikel verzamelde de heer Van der Meer gegevens over het ‘Haagse Achterhuis’ en stuurde deze op naar de wijkkrant HaagWestNieuws. Om ervoor te zorgen dat de zaak niet voor altijd vergeten werd en om de mensen te eren die de joodse onderduikers onderdak hebben gegeven, is op initiatief van Herman Nijboer (ooit kaasboer aan de Reinkenstraat) een monument opgericht. Ter gelegenheid van de onthulling is ook een boekje uitgegeven, dat is samengesteld door Herman Nijboer en de Da Costaschool.
Onthulling
Het monument is onthuld op 22 maart 2002; precies 59 jaar na de razzia aan de Reinkenstraat. Als initiatiefnemer was Herman Nijboer de eerste spreker. Daarna volgde de onthulling van het monument door burgemeester Deetman en mevrouw Van der Harst-Groen. Zij is degene die in de oorlog de boodschappen deed voor mevrouw Walbeehm. Een leerling van de Da Costaschool, Olga van der Ven, las vervolgens haar gedicht voor. Na een toespraak van burgemeester Deetman, zongen kinderen het lied Dona nobis pacem (‘Geef ons vrede’). Het woord was daarna aan mevrouw Van der Harst-Groen, Sjaan, zoals ze werd genoemd in oorlogstijd. Na haar sprak mevrouw Eman, die in de oorlog actief was in het verzet. Rabbijn Soetendorp vertelde vooral aan de aanwezige kinderen hoe belangrijk het is om mensen te helpen. Hij haalde een joods gezegde aan, dat luidt ‘Als er één mens wordt gered, wordt de wereld gered’. Als laatste zongen de kinderen nog het joodse lied Leek les shalom (‘ga tot vrede’).
Oorlogsslachtoffers
| Achternaam | Voornamen | Geboren | Overleden |
|---|
De Oorlogsgravenstichting heeft een database met namen en verhalen van oorlogsslachtoffers. Veel van deze slachtoffers worden herdacht door middel van een monument. Wilt u ons helpen om de namen en verhalen van slachtoffers te koppelen aan het monument waarop hun naam vermeld staat? Kijk dan op de website van de Oorlogsgravenstichting, ziet u in de database een naam die ook voorkomt op dit monument? Maak dan een account aan en koppel de persoon uit de database aan dit monument. Enkele dagen na de koppeling verschijnt de naam van het slachtoffer op deze pagina.
Meer informatie
Locatie
De plaquette is aangebracht boven de ingang van de flat in de Reinkenstraat, nummer 17 t/m 27 te Den Haag.
Bronnen
- Die hun leven niet liefhadden tot de dood, Diet Eman;
- Haagsche Courant van zaterdag 16 maart 2002;
- HaagWestNieuws van woensdag 27 maart 2002;
- Haagsche Courant van zaterdag 23 maart 2002;
- ‘t Lopend Vuurtje van april 2002.
