Barneveld, ‘Joods monument’

Vorm en materiaal
Het 'Joods monument' in Barneveld is een uit rode baksteen opgetrokken gedenksteen in de vorm van de davidster. In het midden is een bruine marmeren gedenkplaat met tekst aangebracht. Het gedenkteken is geplaatst op een rond plateau van keien.

Tekst
De tekst op de gedenkplaat luidt:

'IN 1942 EN 1943 HEBBEN
RUIM 650 JOODSE LANDGENOTEN
"DE BARNEVELDGROEP"
IN DE SCHAFFELAAR EN
IN HET HUIS DE BIEZEN GEWOOND.

GELEEFD IN VREES,
GEHOOPT ER VEILIG TE ZIJN.

ZIJ WERDEN OP 29 SEPTEMBER 1943
WEGGEVOERD NAAR WESTERBORK.

DE MEESTEN HUNNER
HEBBEN DE KAMPEN OVERLEEFD.'

Digitaal Joods Monument
De joodse oorlogsslachtoffers die met dit gedenkteken herdacht worden, zijn tevens opgenomen in het 'Digitaal Monument Joodse Gemeenschap in Nederland'. Hierin vindt u meer informatie over deze personen met waar mogelijk een korte biografie, familierelaties en adresgegevens.

Onder het kopje 'Geschiedenis' op deze pagina kunt u op een persoonsnaam klikken om doorverwezen te worden naar het Digitaal Joods Monument.

Het 'Joods monument' in Barneveld is opgericht ter nagedachtenis aan alle joodse medeburgers die tijdens de Tweede Wereldoorlog door de bezetter zijn gedeporteerd en in concentratiekampen zijn omgebracht. De gemeente Barneveld telde in 1941 tien joodse inwoners. Vijf van hen hebben de oorlogsjaren niet overleefd.

De namen van de vijf joodse slachtoffers luiden:

Jakob Lichtenstern, Ernest Armand Lorjé, Riwka Lorjé, Deborah Lorjé-del Valle en Wilma Schorstein-Lichtenstern.

In het kader van 'Plan Frederiks' werden joden geconcentreerd in de huizen 'De Schaffelaar' en 'De Biezen' te Barneveld. Op 29 september 1943 werden zij via het doorgangskamp Westerbork weggevoerd naar het concentratiekamp Theresiënstadt. In totaal hebben 632 joden van deze groep de oorlog overleefd.

Het begon in de zomer van 1942. Toen vanuit Westerbork de transporten naar de vernietigingskampen begonnen en joden de eerste oproepen ontvingen om zich te melden, wendden enkele bevriende joden zich tot mr. K.J. Frederiks, de toenmalige secretaris-generaal van Binnenlandse Zaken, met de vraag of hij niet voor een vrijstelling van de 'Arbeitseinsatz' kon zorgen. Frederiks vroeg aan Rauter, de Höhere SS- und Polizeiführer, toestemming om een aantal 'verdienstelijke joodse Nederlanders' van deportatie te vrijwaren. Rauter weigerde. Frederiks bezocht daarna Schmidt, de vertegenwoordiger van de NSDAP in Nederland, en die ging wel akkoord. Wat die zomer begon als een overzichtelijk lijstje met vijf namen groeide in een paar maanden uit tot een lijst waarop honderden geprivilegieerden stonden: de 'lijst-Frederiks.'

Het criterium om voor de lijst in aanmerking te komen bleek rekbaar. Er stonden hoogleraren op, juristen, musici, toneelspelers, artsen en industriëlen met hun gezin, maar ook leraren, bibliothecaressen, verpleegsters en veel rijksambtenaren. Officieel ging het om joodse prominenten, in de praktijk was het ook vaak een kwestie van 'ons kent ons'. Toen in de winter van 1942 grootscheepse razzia's plaatsvonden en het ook voor de 'Frederiks-joden' te gevaarlijk werd om thuis te blijven, werden ze ondergebracht in kasteel 'De Schaffelaar' in Barneveld. In februari en maart 1943 kwamen er zo veel mensen aan dat naast 'De Schaffelaar' het nabijgelegen landhuis 'De Biezen' in gebruik werd genomen.

Zo goed en zo kwaad als het ging probeerden de Barnevelders hun gewone leven te imiteren. 'Er waren grammofoonconcerten, dat was heerlijk', herinnert Debbie Klein zich. Zij was dertien toen ze in Barneveld kwam en zat met haar familie in 'De Biezen'. 'Er waren wedstrijden waarbij je moest raden wat er gespeeld werd. Er heerste een redelijk goede sfeer. De mensen zetten zelfs een beetje de bloemen buiten. Allerlei paren verwisselden van partner. Er was ook niet veel anders te doen. Het was echt een beetje een vrolijke boel. Ik had weliswaar niet het vriendje dat ik wilde hebben, ik had een noodvriendje.'

Aan het begin van de herfst van 1943 was het zover. Beschermheer Schmidt was onder mysterieuze omstandigheden gestorven en Rauter had al maanden de wegvoering van de ‘Protektionsjuden’ bepleit bij Seyss-Inquart. Dankzij Seyss-Inquart, die de belofte aan Frederiks gestand wilde doen, werd het Westerbork en niet Bergen-Belsen. Op 29 september ontruimde de bezetter 'De Schaffelaar' en 'De Biezen'. Bijna dertig Barnevelders wisten te vluchten. In Westerbork kwamen de Barnevelders als groep binnen. Zij werden aanvankelijk vrijgesteld van deportaties. Tot hun grote schrik werd de Barneveld-groep, ondanks protest van Frederiks, in september 1944 toch nog op transport gezet: naar Theresiënstadt, waar zij wederom werden vrijgesteld van de grote deportaties naar Auschwitz. In februari 1945 vond er een tweede wonder plaats. Er werd een transport naar het neutrale Zwitserland aangekondigd waar je op kon intekenen. Je werd verhoord of je ervoor in aanmerking kwam. Een aantal van hen ging daadwerkelijk naar Zwitserland.

Onthulling
Het monument is onthuld op 28 september 1987. De ontwerper van dit monument, Ralph Prins, was een van de bewoners van 'De Schaffelaar'.

Locatie
Het monument is geplaatst naast huize 'De Schaffelaar' te Barneveld.

Bronnen

• Gemeente Barneveld;
• De Groene Amsterdammer, 13 mei 1998;
• STIWOT (Stichting Wereldoorlog Twee);
• Joodse oorlogsmonumenten in de provincie Gelderland van H. Hamburger en J.C Regtien, met medewerking van Fr. van Echten (Bedum, Uitgeverij Profiel, 2005). ISBN 90 5294 333 8.